ალერგიული რეაქციები (ზემგრძნობელობის რეაქციები) არის შეუსაბამო იმუნური პასუხი ადამიანებისთვის უსაფრთხო ნივთიერებაზე.
იმუნური სისტემა, რომელიც ანტისხეულებს, სისხლის თეთრ უჯრედებს, პოხიერ უჯრედებს, კომპლემენტის ცილებს და სხვა ნივთიერებებს შეიცავს, სხეულს იცავს უცხო ნივთიერებებისგან (ანტიგენებისგან). ამავე დროს, მომეტებული მგრძნობელობის მქონე პირებში იმუნური სისტემა ზომაგადასულად რეაგირებს სხვა ადამიანებისთვის უსაფრთხო ნივთიერებებზე (ალერგენებზე), რომლების წყარო შეიძლება გარემო, საკვები ან წამალი იყოს. ამის შედეგად ალერგიული რეაქცია ვითარდება. ზოგს ალერგია ერთ ნივთიერებაზე აქვს, სხვებს – ბევრზე. აშშ-ის მოსახლეობის ერთ მესამედს ალერგია აღენიშნება.
ალერგიული რეაქცია შეიძლება აღმოცენდეს ალერგენის მოხვედრისას კანზე, თვალში, სასუნთქ გზებში შესუნთქულ ჰაერთან ერთად, საჭმლის მომნელებელ ტრაქტში საკვებთან ერთად ან წამლის ინექციის შედეგად. ალერგიული რეაქცია სხვადასხვა სახით შეიძლება განვითარდეს:
ალერგიული რეაქციების დროს, ალერგენთან პირველი შეხვედრის შემდეგ წარმოიქმნება ანტისხეული, რომელსაც იმუნოგლობულინი E ეწოდება (IgE). IgE უკავშირდება ბაზოფილად წოდებულ სისხლის თეთრ უჯრედებს და ქსოვილებში მდებარე მსგავს უჯრედებს – ე.წ. პოხიერ უჯრედებს. ალერგენთან პირველი შეხვედრა იწვევს მის მიმართ მგრძნობელობის გაზრდას და არ იწვევს სიმპტომებს. როდესაც სენსიბილიზებული პირი განმეორებით ხვდება ანტიგენს, ბაზოფილები და პოხიერი უჯრედები, რომლებზეც ფიქსირებულია IgE, გამოყოფს ნივთიერებებს (როგორიცაა ჰისტამინი, პროსტაგლანდინები და ლეიკოტრიენები), რომლებიც ირგვლივ მდებარე ქსოვილების შეშუპებას და ანთებას იწვევს. ეს ნივთიერებები ბიძგს აძლევს რეაქციათა კასკადს, რომელიც ქსოვილებს აზიანებს. ეს რეაქციები შეიძლება იყოს სუსტი ან ძლიერი.
ალერგიული სიმპტომების უმეტესობა სუსტად არის გამოხატული და ვლინდება ცრემლდენით, თვალების ქავილით, სურდოთი, კანის ქავილით და ცემინებით. გამონაყარი წარმოდგენილია პატარა, ბაცი, კანის ზედაპირს ოდნავ აშორებული შესივებით(შეშუპება), რომლის ირგვლივაც სიწითლე აღინიშნება. შეშუპება შესაძლოა კანქვეშ დიდი სივრცესაც მოიცავდეს, მას სისხლძარღვებიდან გამოჟონილი სითხე იწვევს (ანგიოედემა). ანგიოედემის მნიშვნელობას, სერიოზულობას მისი ლოკალიზაციის ადგილი განსაზღვრავს. ალერგიამ შესაძლოა ბიძგი მისცეს ასთმის განვითარებას.
ალერგიული რეაქციის ერთ-ერთი ფორმა, რომელიც ანაფილაქსიური რეაქციის სახელითაა ცნობილი, შესაძლოა სიცოცხლისთვის საშიში აღმოჩნდეს. ჰაერგამტარი გზების შევიწროებით (კონსტრიქცია) გამოწვეული ხიხინი და ხორხისა და ჰაერგამტარი გზების ამომფენი გარსის შეშუპება სუნთქვას აძნელებს. შესაძლებელია სისხლძარღვების გაფართოებაც, რასაც სისხლის წნევის მკვეთრი დაქვეითება მოჰყვება.
ექიმმა, პირველ რიგში, უნდა განსაზღვროს, არის თუ არა რეაქცია ალერგიის შედეგი. ამის დასადგენად ექიმი აგროვებს ინფორმაციას იმის შესახებ, აქვთ თუ არა ალერგია პაციენტის ახლო ნათესავებს. ამ კითხვაზე დადებითი პასუხი ზრდის ალერგიული რეაქციის ალბათობას. ტარდება სისხლის ანალიზი სისხლის თეთრი უჯრედების – ეოზინოფილების რაოდენობის შესასწავლად. ალერგიის დროს ეოზინოფილების რაოდენობა მომატებულია.
დიაგნოზისთვის მნიშვნელოვანია ალერგენის დადგენა, რადგან ალერგიულ რეაქციას ხშირად რომელიმე ერთი ალერგენი იწვევს. პაციენტი და ექიმი ცდილობენ ალერგენის განსაზღვრას იმის მიხედვით, როდის აღინიშნა პირველად ალერგიული რეაქცია და როდის და რა სიხშირით ვითარდება ის (მაგალითად, წლის გარკვეულ დროს ან რომელიმე საკვების მიღების შემდეგ).
კანის სინჯები კონკრეტული ალერგენის გამოვლენის საუკეთესო საშუალებაა. პირველად, ჩვეულებრივ, პრიკტესტი (ჩხვლეტითი ტესტი) ტარდება. მზადდება ყვავილის მტვრის (ხეების, ბალახის, სარეველას ან სოკოს სპორების), ოთახის მტვრის, ცხოველის ქერცლის, მწერის შხამის, საკვებისა და ზოგიერთი წამლის ექსტრაქტის განზავებული ხსნარები. პაციენტის კანზე გადააქვთ ამ ხსნარის თითო წვეთი და დაწვეთების ადგილზე ნემსს უჩხვლეტენ. თუ საკვლევი პირი ალერგიულია ერთი ან რამდენიმე ნივთიერების მიმართ, კანზე შესაბამის ადგილებზე შესივება და სიწითლე ჩნდება:
ალერგენების დადგენა ზემოთ აღწერილი მეთოდით ხდება. თუ რეაქცია არც ერთ ალერგენზე არ განვითარდა, თითოეული ხსნარის ძალიან მცირე რაოდენობა შეჰყავთ კანში (კანშიდა სინჯი). ამ მეთოდის გამოყენებისას ალერგიის გამომწვევის განსაზღვრის ალბათობა უფრო მაღალია. კანის სინჯის ჩატარებამდე არ შეიძლება ანტიჰისტამინური საშუალებების მიღება, რადგან ეს წამლები თრგუნავს რეაქციას ალერგენზე.
იმ შემთხვევაში, თუ კანის ტესტი ვერ ჩატარდა, მაგალითად, კანზე გავრცელებული გამონაყარის შემთხვევაში, იყენებენ რადიოალერგოსორბენტულ ტესტს (რასტ). ამ ტესტის საშუალებით სისხლში იზომება სხვადასხვა ალერგენის საწინააღმდეგო IgE-ს დონე. ერთი ტიპის IgE-ს ძალიან მაღალი დონე ამ ალერგენის წინააღმდეგ მიმართულ იმუნურ პასუხზე მიუთითებს. ამრიგად, ტესტი ექიმს ალერგენის დადგენაში ეხმარება. ტესტის ჩატარებამდე რამდენიმე დღით ან კვირით ადრე პაციენტმა უნდა შეწყვიტოს გარკეული წამლების მიღება; ესენია: გამოწერილი და ურეცეპტოდ გასაცემი ანტიჰისტამინური პრეპარატები, ტრიციკლური ანტიდეპრესანტები, მონოამინოქსიდაზის ინჰიბიტორები, აგრეთვე, ანტიდეპრესანტები. ყველა ჩამოთვლილი გავლენას ახდენს ტესტის შედეგზე. თუ პაციენტი ბეტა-ბლოკერებს იღებს, ტესტი არ ტარდება.
გარემოს დაცვითი ღონისძიებები: თუ შესაძლებელია, ალერგენთან კონტაქტისთვის თავის არიდება პრევენციის საუკეთესო საშუალებაა. მოხსენიებული გულისხმობს:
იმუნოთერაპია ალერგენით: ზოგიერთ ალერგენთან, განსაკუთრების ჰაერით გადატანილთან, კონტაქტის თავიდან არიდება შეუძლებელია. ასეთ შემთხვევაში ალერგენის მიმართ პაციენტის დესენსიბილიზაციისთვის ტარდება იმუნოთერაპია ალერგენით. დესენსიბილიზაცია, ჩვეულებრივ, ალერგენის ინექციებით ხორციელდება. ალერგენით იმუნოთერაპიის შედეგად ალერგიული რეაქციები ან ქრება, ან იშვიათდება და სუსტდება. თუმცა, ის ყოველთვის ეფექტური არ არის. ალერგენით იმუნოთერაპიაზე ზოგი პაციენტი და ალერგიის ზოგი ფორმა, სხვებთან შედარებით, უკეთ რეაგირებს.
იმუნოთერაპია ყველაზე ხშირად გამოიყენება მცენარის, ოთახის მტვერზე, სოკოსა და მწერის შხამზე ალერგიის შემთხვევაში. თუ ადამიანს ალერგია ისეთ რამეზე აქვს, რასთან კონტაქტსაც ვერ აღკვეთს, მაგალითად, მწერის შხამზე, იმუნოთერაპია ანაფილაქსიური რეაქციის პრევენციაც შეიძლება იყოს.
იმუნოთერაპია ზოგჯერ ცხოველის ქერცლზე ალერგიის დროსაც გამოიყენება, თუმცა, მისი ეფექტურობა ნაკლებად სავარაუდოა. საკვებისმიერი ალერგიის დროს იმუნოთერაპია რეკომენდებული არ არის, რადგან ნაკლებად ეფექტურია და, გარდა ამისა, შეიძლება მძიმე რეაქცია გამოიწვიოს. სასურველია კონკრეტული საკვების მიღებისგან თავის შეკავება.
იმუნოთერაპია არ გამოიყენება იმ შემთხვევაში, თუ ალერგენთან (მაგალითად, პენიცილინი ან სხვა წამალი) კონტაქტის შეწყვეტა შესაძლებელია. ამავე დროს, თუ პაციენტს სჭირდება ისეთი წამლის მიღება, რაზეც ალერგია აქვს, დესენსიბილიზაციის მისაღწევად იმუნოთერაპია ექიმის მკაცრი კონტროლით შეიძლება ჩატარდეს.
იმუნოთერაპიის დროს კანქვეშ შეჰყავთ ალერგენის ძალიან მცირე რაოდენობა. დოზას თანდათანობით ზრდიან მანამდე, სანამ სიმპტომების ადეკვატური კონტროლი არ გახდება შესაძლებელი (შემანარჩუნებელი დოზა). ალერგენის დოზის თანდათანობითი ზრდა აუცილებელია, რადგან ერთბაშად დიდი დოზის გამოყენებამ შესაძლოა ალერგიული რეაქცია გამოიწვიოს. შემანარჩუნებელი დოზის მიღწევამდე ინექციები კეთდება კვირაში ერთხელ ან ორჯერ, ამის შემდეგ ყოველ 2-6 კვირაში ერთხელ. პროცედურა ყველაზე ეფექტიანია, თუ შემანარჩუნებელი ინექციები ტარდება მთელი წლის განმავლობაში, სეზონური ალერგიის დროსაც კი.
ალტერნატიული გზაა ენის ქვეშ (სუბლინგვურად) ალერგენის დიდი დოზით მოთავსება, რამდენიმე წუთით გაჩერება და შემდეგ გადაყლაპვა. დოზა, ისევე, როგორც ინექციების შემთხვევაში, თანდათან იზრდება. სუბლინგვური ტექნიკა შედარებით ახალია და ჯერ არ არის დადგენილი, რა სიხშირით უნდა მიეცეს დოზა, ყოველდღიურად თუ კვირაში 3-ჯერ.
ალერგენით იმუნოთერაპიის დასრულებას 3-დან 4 წლამდე სჭირდება.
იმუნოთერაპიის ინექციები ზოგჯერ მძაფრ ალერგიულ რეაქციას იწვევს, რის გამოც ინექციიდან მინიმუმ 30 წუთის განმავლობაში პაციენტი ექიმის კაბინეტში უნდა დარჩეს. მსუბუქი რეაქციის (ცემინება, ხველა, წამოხურება, ჩხვლეტის შეგრძნება, ქავილი, გულმკერდში შებოჭილობის შეგრძნება, მსტვინავი ხიხინი) შემთხვევაში ეფექტიანია ანტიჰისტამინური პრეპარატი, მაგალითად, დიფენჰიდრამინი ან ლორატიდინი. მძიმე რეაქციის დროს პაციენტს ეპინეფრინი (ადრენალინი) უნდა გაუკეთდეს.