ქსოვილების დაზიანება, რომელიც გამოწვეულია მაიონიზებელი გამოსხივებით, რადიაციული დაზიანების სახელითაა ცნობილი.

ადამიანის ორგანიზმზე მოქმედმა მაიონიზებელი რადიაციის მაღალმა დოზებმა შესაძლოა მწვავე დაავადება გამოიწვიოს, რომელიც სისხლის უჯრედების წარმოქმნის დათრგუნვით და კუჭ-ნაწლავის სისტემის დაზიანებით მიმდინარეობს;

ზედმეტად მაღალი დოზით დასხივების შემთხვევაში მოსალოდნელია გულისა და სისხლძარღვების (კარდიოვასკულური სისტემის), თავის ტვინისა და კანის დაზიანებები;

მაიონიზებელ რადიაციას შეუძლია სიმსივნური დაავადებების რისკის გაზრდა და გენეტიკური დარღვევების პროვოცირება დასხივებული პირების შთამომავლობაში, რამეთუ დამაზიანებელ გავლენას ახდენს კვერცხუჯრედსა და სპერმატოზოიდებზე;

მკურნალობის მიზანია პაციენტის რადიაციული გარემოსგან მორიდება და რადიაციით გამოწვეული სიმპტომებისა და გართულებების მკურნალობა.

ზოგადად მაიონიზებელ რადიაციას უწოდებენ მაღალი ენერგიის ელექტრომაგნიტურ ტალღებს (X-სხივები, იგივე რენტგენის სხივები და გამა-სხივები) და ნაწილაკებს (ალფა-ნაწილაკები, ბეტა-ნაწილაკები და ნეიტრონები), რომლებსაც ატომებისთვის ელექტრონების „წართმევა“ (იონიზაცია) შეუძლიათ. იონიზაცია ცვლის დაზიანებული ატომისა და მისი შემცველი მოლეკულების ქიმიურ თვისებებს. უჯრედის რთულ და მოწესრიგებულ შენებაში მონაწილე მოლეკულების ცვლილების შედეგად მაიონიზებელ რადიაციას შეუძლია უჯრედების დაზიანება გამოიწვიოს, რაც, თავის მხრივ, დაავადებების განვითარებას და/ან სიმსივნის რისკის ზრდას იწვევს.

მაიონიზებელ გამოსხივებას რადიოაქტიური ნივთიერებები (რადიონუკლიდები) – ურანი, რადონი და პლუტონიუმი გამოყოფენ. ის ასევე მიიღება ხელოვნურად სხვადასხვა მოწყობილობის საშუალებით, მაგალითად, რენტგენის და რადიაციული თერაპიის აპარატებიდან.

ელექტრომაგნიტურ ტალღებს ასევე განეკუთვნება რადიოტალღები (როგორიც არის ფიჭური კავშირის ტალღები და AM და FM სიხშირის გადამცემები) და ხილვადი სპექტრის სხივები. თუმცა, დაბალი ენერგეტიკული შესაძლებლობების გამო ასეთი ტალღები იონიზაციას არ იწვევს და არ აზიანებს უჯრედებს. წინამდებარე თავში ტერმინი „რადიაცია“ მხოლოდ მაიონიზებელ გამოსხივებას გულისხმობს.

რადიაციის გაზომვა: რადიაციის მოცულობის დასადგენად გამოიყენება რამდენიმე განსხვავებული საზომი ერთეული. რენტგენი (R)საზღვრავს გამოსხივების იონიზაციის უნარს გარემოში და ძირითადად გამოიყენება ორგანიზმზე რადიაციის ზემოქმედების დასადგენად. იმის დადგენა, თუ რა რაოდენობის მაიონიზებელი გამოსხივება მოქმედებს ადამიანზე და მისგან რამდენი აკუმულირდება ორგანიზმში, ძალიან ძნელია. გრეი (Gy) დაზივერტი(Sv)რადიაციის დოზირების საზომი ერთეულებია, რომლებიც განსაზღვრავენ რადიაციის დონეს ნივთიერებაში და გამოიყენება ადამიანის ორგანიზმში დასხივების შედეგად დეპონირებული რადიაციის დასადგენად. გრეი (Gy) დაზივერტი (Sv) მსგავსი ერთეულებია, ერთი განსხვავებით, რომ ზივერტს აქვს უნარი, გამოავლინოს დამაზიანებელი რადიაციის სხვადასხვა სახეობა და მათი გავლენა ორგანიზმის განსხვავებულ ქსოვილებზე. დაბალი ინტენსიურობით მოქმედი რადიაცია იზომება შემდეგ ერთეულებში: mGy – მილიგრეი(1 mGy = 1/1000 Gy) და mSv –მილიზივერტი (1 mSv = 1/1000 Sv).

დაბინძურება (კონტამინაცია) და დასხივება (ირადიაცია): რადიოაქტიური გამოსხივების ორგანიზმზე ზემოქმედების ორი ძირითადი ფორმა არსებობს – კონტამინაციური (დაბინძურება) და ირადიაციული. დღემდე დაფიქსირებული მნიშვნელოვანი გამოსხივების შემთხვევებში ადამიანთა უმრავლესობამ ორივე ტიპის ზემოქმედება განიცადა.

კონტამინაცია, ანუ დაბინძურება არის რადიოაქტიურ ნარჩენებთან, ჩვეულებრივ, მტვერთან ან სითხესთან კონტაქტი. გარეგანი კონტამინაციისას ბინძურდება კანი ან ტანსაცმელი და შეხებით შესაძლებელია სხვა ადამიანების დაბინძურებაც. შინაგანი კონტამინაციისას რადიოაქტიური ნივთიერება იჭრება ორგანიზმში კუჭ-ნაწლავის სისტემის, ჩასუნთქული ჰაერის ან დაზიანებული კანის საშუალებით. ორგანიზმში მოხვედრილი რადიოაქტიური ნივთიერება ტრანსპორტირდება ერთი სისტემიდან მეორეში, მაგალითად, ძვლის ტვინში, სადაც ის აგრძელებს გამოსხივებას მზარდი დოზებით, სანამ არ მოხდება მისი გამოძევება ან ამოიწურება გამოსხივების ენერგია. შინაგანი კონტამინაციისას ორგანიზმიდან რადიოაქტიური ნივთიერების გამოდევნა გაცილებით რთულია, ვიდრე გარეგანი დაბინძურებისას.

ირადიაცია, ანუ დასხივება რადიოაქტიური გამოსხივების ორგანიზმზე ზემოქმედებაა რადიოაქტიურ ნივთიერებებთან შეხების, ანუ დაბინძურების გარეშე. მარტივი მაგალითია ძვლის მოტეხილობის დროს ჩატარებული დიაგნოსტიკური რენტგენოლოგიური გამოკვლევა. რადიაციული გამოსხივება ხდება პირდაპირი კონტაქტის გარეშე ადამიანსა და რადიაციის წყაროს შორის (როგორიცაა რადიოაქტიური ნივთიერება ან რენტგენის აპარატი). როდესაც რადიაციის წყარო მოშორდება ან გამოირთვება, ირადიაცია მთავრდება. ადამიანები, რომლებმაც დასხივება განიცადეს, მაგრამ არ არიან დაბინძურებულნი, არ არიან რადიოაქტიურები, ანუ არ გამოყოფენ რადიაციას და მათი დასხივებისას მიღებული დოზა აღარ იმატებს.

რადიაციული გამოსხივების წყაროები

ადამიანები მუდმივად იღებენ დაბალი დოზით დასხივებას გარემოდან (რადიაციული ფონი), ხოლო პერიოდულად – ხელოვნური წყაროებიდან. შეერთებულ შტატებში ადამიანი წლის განმავლობაში ბუნებიდან საშუალოდ იღებს 3mSv ტოლ დასხივებას, ხოლო 3mSv ტოლ დასხივებას – ხელოვნური წყაროებიდან. ჯამში ადამიანი წელიწადში იღებს 6mSv დასხივებას. თუმცა ინდოეთის ზოგიერთ რეგიონში, ირანში, ბრაზილიასა და ჩინეთში გარემოდან მიღებული საშუალო რადიაციის დონე უფრო მაღალია და მერყეობს 5-დან 10 mSv-მდე წელიწადში.

რადიაციული ფონი: გარემოს რადიაციის ძირითად წყაროს კოსმოსიდან მიღებული რადიაცია და ბუნებაში არსებული რადიოაქტიური ელემენტები წარმოადგენს. კოსმოსური რადიაცია მნიშვნელოვნად იბლოკება დედამიწის ატმოსფეროს მიერ, თუმცა, დედამიწის მაგნიტური ველის გამო, ის ჩრდილოეთ და სამხრეთ პოლუსის ნაწილში კონცენტრირდება. ასე, რომ რადიაციის უფრო მაღალ დოზას იღებენ ადამიანები რომლებიც ცხოვრობენ პოლუსების მახლობლად, ცხოვრობენ ზღვის დონიდან მაღლა ან ხშირად მგზავრობენ თვითმფრინავით.

რადიოაქტიური ელემენტები, განსაკუთრებით ურანი და რადიოაქტიური პროდუქტები, რომლებშიც ურანი ბუნებრივად იშლება (მაგალითად, რადონის აირი) გვხვდება არაერთი კლდის ქანისა და მინერალის შემადგენლობაში. ეს ელემენტები გვხვდება სხვადასხვა ნივთიერებაში – საკვებში, წყალში, სამშენებლო მასალებში. ადამიანების ორი მესამედი ბუნებრივი რადიაციის გზით რადონით დასხივებას იღებს. რადიაციული ფონით მიღებული დასხივების დოზა იმდენად მცირეა, რომ არ შეუძლია ორგანიზმისთვის მნიშვნელოვანი ზიანის მოტანა.

ხელოვნური რადიაცია: ადამიანების უმეტესი ნაწილი ხელოვნურ დასხივებას იღებს სამედიცინო გამოკვლევებისას (განსაკუთრებით კომპიუტერული ტომოგრაფიისა და გულის რადიონუკლიდური კვლევის დროს). ისეთი დიაგნოსტიკური კვლევების დროს მიღებული რადიაცია, როგორიც არის გულმკერდის რენტგენოგრაფია, მამოგრაფია, კბილის რენტგენოგრაფია, არ არის იმდენად მაღალი, რომ დაზიანება გამოიწვიოს. დასხივების მაღალი დოზები შეიძლება მიიღონ პაციენტებმა, რომლებიც ონკოლოგიური დაავადებების გამო სხივურ თერაპიას იტარებენ. თუმცა, მთელი ძალისხმევა მიმართულია იქით, რომ დასხივდეს მხოლოდ დაზიანებული ქსოვილი და მინიმუმამდე შემცირდეს ნორმალური ქსოვილების რადიაციული დაზიანების რისკი.

ორგანიზმზე ხელოვნური რადიაციის ზემოქმედება შესაძლებელია სხვა წყაროებიდანაც, როგორიც არის რადიაციული კატასტროფები და ბირთვული იარაღის გამოცდისას წარმოქმნილი ნარჩენები. თუმცა, მსგავს ზემოქმედებას მოსახლეობის უმცირესი ნაწილი განიცდის. როგორც წესი, რადიაციის მიღების შემთხვევები ფიქსირდება ადამიანებში, რომლებიც მუშაობენ რადიოაქტიურ ნივთიერებებთან და გამოსხივების წარმომქმნელ მოწყობილობებთან, როგორიცაა საწარმოო ულტრაიისფერი სხივური მოწყობილობები და რენტგენოლოგიური ან კომპიუტერული ტომოგრაფიის აპარატები. ამ ადამიანებმა შეიძლება მიიღონ დასხივების მნიშვნელოვანი დოზა. დაზიანებას უმეტესად უსაფრთხოების წესების დარღვევა იწვევს. რადიაციული დასხივება, შესაძლოა სამედიცინო ან სხვა საწარმო ინვენტარის დაკარგვის ან მოპარვის შედეგად განვითარდეს, სადაც დიდი რაოდენობით რადიოაქტიური ნივთიერებებია თავმოყრილი.

იშვიათად, რადიოაქტიური ნივთიერების გავრცელება შეიძლება მოხდესბირთვული რეაქტორებიდან, როგორიც იყო 1979 წელს პენსილვანიაში და 1986 წელს ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგურიდან. პენსილვანიის შემთხვევას არ მოჰყოლია მნიშვნელოვანი რადიაციული გამოსხივება. 1 მილის (1,6 კმ) რადიუსში მცხოვრებმა ხალხმა დამატებით მიიღო 0,08 mSv დასხივება. ჩერნობილის მახლობლად მცხოვრებმა ხალხმა კი მიიღო დაახლოებით 300 mSv-ის დოზით დასხივება. 30-ზე მეტი მომუშავე პერსონალი და სასწრაფო დახმარების პერსონალი გარდაიცვალა და კიდევ უფრო მეტი დაშავდა. დაბალი დოზით გავრცელება მოხდა ევროპაში, აზიასა და შეერთებულ შტატებშიც. რადიაციით დაბინძურებულ ტერიტორიებზე (ბელორუსის, რუსეთის და უკრაინის სხვადასხვა რეგიონში) მოსახლეობის სავარაუდო დასხივების დოზა მომდევნო 20 წლის განმავლობაში იყო 10-დან 30 mSv-მდე. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ეტაპზე ჩერნობილის დაბინძურებულ ტერიტორიაზე მცხოვრები ადამიანები წლის განმავლობაში იღებდნენ დამატებით 0,5-დან 1,5 mSv-მდე რადიაციას, რაც გაცილებით ნაკლებია შეერთებული შტატების ფონურ რადიაციაზე.

ბირთვული იარაღი დიდი რაოდენობით ენერგიას და რადიაციას გამოყოფს. ეს იარაღი ადამიანების წინააღმდეგ არ გამოყენებულა 1945 წლის შემდეგ. მისი შექმნის შესაძლებლობა მხოლოდ რამდენიმე სახელმწიფოს გააჩნია. ტერორისტული დაჯგუფებები ცდილობენ მოიპოვონ ან შექმნან მსგავსი იარაღი, რაც ადამიანების წინააღმდეგ ბირთვული იარაღის გამოყენების რისკს ზრდის. ბირთვული იარაღის აფეთქების შედეგად გარდაცვლილთა უმეტესობა მექანიკურ ტრავმებს და თერმულ დამწვრობას ემსხვერპლა, შედარებით ნაკლები (თუმცა, კვლავ დიდი რიცხვი) რადიაციით გამოწვეული დაავადებებით გარდაიცვალა.

საშიშროება ტერორისტული აქტის შედეგად რადიაციის გავრცელებისა რეალურია და გულისხმობს რადიოაქტიური ნივთიერებების გარემოში გაფანტვას (სპეციალური მოწყობილობებით რადიოაქტიური ნივთიერების გარემოში გასროლა აფეთქების გზით – ე.წ. ჭუჭყიანი ყუმბარა) ან ფარულად სპეციალური მოწყობილობების საშუალებით ადამიანთა გარკვეული ჯგუფის დასხივებას. ტერორისტული აქტების სხვა სცენარი შეიძლება იყოს ბირთვულ რეაქტორებსა და რადიოაქტიური მასალის საწყობებზე თავდასხმის და ბირთვული იარაღის აფეთქება.

რადიაციის გავლენა

რადიაციის დამაზიანებელი ეფექტი დამოკიდებულია რამდენიმე ფაქტორზე:

• გამოსხივების რაოდენობაზე (დოზა)

• რამდენად სწრაფად მოხდა დოზის მიღება

• სხეულის რა ფართობი დასხივდა

• როგორია ქსოვილების მგრძნობელობა დასხივების მიმართ

მნიშვნელოვანი დოზით სწრაფმა, ერთჯერადმა დასხივებამ შესაძლოა პაციენტი სასიკვდილო შედეგამდე მიიყვანოს. მაშინ, როცა იგივე დოზის თანდათანობითმა მიღებამ რამდენიმე კვირის ან თვის განმავლობაში, მხოლოდ მცირე გავლენა მოახდინოს ორგანიზმზე. რადიაციის ეფექტი ასევე დამოკიდებულია დასხივებული ზედაპირის ფართობზე. მაგ: 6 გრეი (Gy) დოზით მთელი სხეულის ერთჯერადი დასხივება სასიკვდილოდ ითვლება. იგივე საერთო დოზა გამოიყენება სხივური თერაპიის კურსის დროს, როცა რამდენიმე კვირის ან თვის განმავლობაში 10-ჯერ და მეტჯერ სხივდება სხეულის გარკვეული უბანი. მსგავს ზემოქმედებას არ მოჰყვება სერიოზული გართულებები.

სხეულის ზოგიერთი ნაწილი მეტად მგრძნობიარეა დასხივების მიმართ. ორგანოები და ქსოვილები, სადაც უჯრედების გამრავლება ინტენსიურად მიმდინარეობს, როგორიც არის ნაწლავები და ძვლის ტვინი, უფრო ადვილად ზიანდება, ვიდრე ის ქსოვილები, სადაც უჯრედების გამრავლება ნელა მიმდინარეობს, მაგ: კუნთები და თავის ტვინის უჯრედები. ფარისებრი ჯირკვალი გამორჩეულად მგრძნობიარეა რადიოაქტიური იოდის მიმართ, რომელიც კონცენტრირდება ჯირკვალში და დასხივების მიღების შემთხვევაში არსებობს კიბოს განვითარების რისკი.

რადიაცია და ბავშვები: ბავშვები გაცილებით უფრო ადვილად იღებენ გამოსხივებით გამოწვეულ ზიანს, ვიდრე მოზრდილები, რადგან მათ ორგანიზმში, ზრდასთან ერთად უჯრედების ინტენსიური გამრავლება მიმდინარეობს. კიდევ უფრო მგრძნობიარეა მუცლად ყოფნის პერიოდში ნაყოფი, რადიაციული ზემოქმედების მიმართ. ორსულობის 8-დან 25 კვირის ვადაზე 300 mGy ან მეტი დოზით დასხივებამ, შესაძლოა ბავშვთა გონებრივი განვითარების შეფერხება ან სკოლაში არასათანადო მოსწრება გამოიწვიოს. რაც შეეხება თანდაყოლილ დეფექტებს, მათი განვითარება მოსალოდნელია საშვილოსნოს ან მუცლის ღრუს მაღალი დოზით დასხივებისას. დიაგნოსტიკური პროცედურების დროს ხშირად გამოყენებული დოზა (<100 mGy) არ იძლევა ორგანიზმისთვის სერიოზული გართულებების საშიშროების საბაბს.

რადიაცია და სიმსივნე: მაღალი დოზით დასხივება ზრდის სიმსივნის განვითარების რისკს, რადგან აზიანებს უჯრედების გენეტიკურ მასალას (დნმ-ს). თუმცა, გამოსხივება არ წარმოადგენს კიბოს განვითარების ისეთ მძლავრ მიზეზს, როგორც ეს ადამიანებს ჰგონიათ. იმ შემთხვევაში, თუ სხეულის მთელი ზედაპირი დასხივდა 1 Gy შესაბამისიდოზით, რაც 300-ჯერ აღემატება წლიურ ფონურ რადიაციას, კიბოს განვითარება მოსალოდნელია შემთხვევათა 25-30%-ში.რადიაციით გამოწვეული სიმსივნის განვითარების რისკი რამდენადმე მაღალია ბავშვებში, მოზრდილებთან შედარებით. ბავშვები მეტად მგრძნობიარენი არიან, რადგან მათი უჯრედები ინტენსიურად იყოფა (მრავლდება) და უჯრედების სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა უფრო მეტია, რომლის დროსაც მოსალოდნელია სიმსივნური პროცესის განვითარება. ერთი წლისბავშვს, რომელსაც ჩაუტარდა მუცლის ღრუს კომპიუტერული ტომოგრაფიული კვლევა, მთელი სიცოცხლის განმავლობაში სიმსივნის განვითარების რისკი გაზრდილი აქვს 0,18%-ით.

რადიაცია და მემკვიდრეობითი დეფექტები: ექსპერიმენტის სახით ცხოველებში საკვერცხეებისა და სათესლე ჯირკვლების მაღალი დოზებით დასხივებამ დეფექტური შთამომავლობის მიღება (მემკვიდრეობითი დეფექტები) გამოიწვია. თუმცა, თანდაყოლილი დეფექტების მატება არ დაფიქსირებულა იაპონიაში ბირთვული აფეთქების შემდეგ. შესაძლოა, იმ შემთხვევაში რადიაციის დოზა არ იყო საკმარისად მაღალი, რათა გამოეწვია მემკვიდრეობითი დარღვევების შემთხვევების ზრდა.

სიმპტომები

სიმპტომების გამოვლინება დამოკიდებულია სხეულის დასხივების ფართობზე. მთელი სხეულის მაღალი დოზით დასხივება იწვევს მწვავე რადიაციულ დაავადებას, ხოლო გარკვეულ უბნებზე ზემოქმედებისას ვითარდება ადგილობრივი რადიაციული დაზიანება.

მწვავე რადიაციული დაავადება: გვხვდება, როდესაც გამოსხივება მაღალი დოზით ერთჯერადად ან დროის მცირე მონაკვეთში ზემოქმედებს მთელ სხეულზე.

ექიმები მწვავე რადიაციულ სინდრომს ყოფენ სამ ჯგუფად. ეს დაყოფა დაფუძნებულია ძირითად ორგანოთა სისტემების დაზიანებაზე. თუმცა, ზოგჯერ ამ ჯგუფებს შორის გადაფარვაც ხდება:

• ჰემოპოეზის (სისხლწარმოქმნის) სინდრომი;

• გასტროინტესტინული (კუჭ-ნაწლავის) სინდრომი;

• ცერებროვასკულური (თავის ტვინის სისხლძარღვების) სინდრომი;

მწვავე რადიაციული დაავადება, ჩვეულებრივ, სამ სტადიად მიმდინარეობს:

• ადრეული სიმპტომები, როგორიცაა გულისრევა, მადის დაკარგვა, ღებინება, დაღლილობა, ხოლო, დიდი დოზით დასხივებისას – დიარეა. ამ სიმპტომებს ერთად პროდრომი ეწოდება;

• სიმპტომებისგან თავისუფალი პერიოდი (ლატენტური სტადია);

• სხვადასხვა სახის სიმპტომი (სინდრომები), რომელთა განვითარება დამოკიდებულია მიღებული რადიაციის დოზაზე.

გამოვლენილი სინდრომების თავისებურება, მათი სიმწვავე და პროგრესირება დამოკიდებულია მიღებული რადიაციის დოზაზე. მაღალი დასხივების დროს სიმპტომები სწრაფად ვითარდება (მაგალითად, პროდრომის პერიოდის სიმპტომებიდან სხვადასხვა ორგანოთა სისტემის სინდრომებამდე) და დაავადება მძიმედ მიმდინარეობს.

ადრეული სიმპტომების სიმძიმე და ხანგრძლივობა დასხივების გარკვეულ დოზებს შეესაბამება, რის საფუძველზეც ექიმებს შეუძლიათ ივარაუდონ, თუ რა რაოდენობის დასხივება მიიღო პაციენტმა.

ჰემოპოეზის (სისხლწარმოქმნის) სინდრომი გამოწვეულია ძვლის ტვინზე, ელენთასა და ლიმფურ კვანძებზე (სისხლმბადი ორგანოები) რადიაციული ზემოქმედებით. მადის დაკარგვა (ანორექსია), ლეთარგია, გულისრევა და ღებინება იწყება 1-დან 6 Gy გამოსხივების მიღებიდან რამდენიმე საათში. ეს სიმპტომები ქრება 24-48 საათის განმავლობაში და პაციენტები დაახლოებით ერთი კვირის განმავლობაში თავს დამაკმაყოფილებლად გრძნობენ. სიმპტომებისგან თავისუფალ პერიოდში ძვლის ტვინში, ელენთასა და ლიმფურ ჯირკვლებში სისხლწარმოქმნის პროცესი მცირდება, რასაც თან სდევს ახლად ჩანაცვლებული უჯრედების სიმცირე. ჯერ მცირდება ლეიკოციტების, შემდეგ თრომბოციტებისა და ერითროციტების რაოდენობა. ლეიკოციტების კლებისას მოსალოდნელია მწვავე ინფექციების განვითარება. თრომბოციტების შემცირებამ შესაძლოა ძლიერი სისხლდენა გამოიწვიოს, ხოლო ერითროციტების დაბალმა მაჩვენებელმა (ანემია) კი – ზოგადი სისუსტე, სიფერმკრთალე და სუნთქვის გაძნელება ფიზიკური დატვირთვისას.ამ სტადიის გადატანის შემთხვევაში 4-5 კვირის შემდეგ იწყება სისხლმბადი ორგანოების ფუნქციის აღდგენა და წარმოიქმნება ახალი სისხლის უჯრედები. თუმცა, დაღლილობა და ზოგადი სისუსტე შეიძლება თვეების განმავლობაში გაგრძელდეს.

კუჭ-ნაწლავის სინდრომი გამოწვეულია რადიაციის ზემოქმედებით საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის ამომფენ უჯრედებზე. მოსალოდნელია მწვავე გულისრევა, ღებინება და დიარეა 6 Gy ან მეტი რადიაციის მიღებიდან 1-6 საათში.ამ სიმპტომებმა შეიძლება დეჰიდრატაცია (გაუწყლოება) გამოიწვიოს, თუმცა 2 დღეში გაივლის. მომდევნო 4-5 დღის განმავლობაში (ფარული პერიოდი) პაციენტები თავს დამაკმაყოფილებლად გრძნობენ. თუმცა, საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის ამომფენი უჯრედები, რომლებიც ჩვეულებრივ, დამცავი ბარიერის როლს ასრულებენ, კვდება და ჩამოიფცქვნება. მწვავე დიარეის გახანგრძლივების შემთხვევაში, ხშირია სისხლიანი განავალი, რაც აღრმავებს დეჰიდრატაციას. შესაძლოა აღნიშნულ პროცესს თან დაერთოს ინფექციის განვითარება, რაც პათოლოგიური ბაქტერიების კუჭ-ნაწლავში მოხვედრით არის განპირობებული. მაღალი დოზით დასხივების შემთხვევაში კუჭ-ნაწლავის სინდრომს თან ჰემოპოეზის სინდრომიც დაერთვება, რაც სისხლდენის, ინფექციისა და გარდაცვალების რისკს ზრდის.

6 Gyან მეტი რადიაციის მიღების შემდეგ ხშირია ფატალური გამოსავალი. თუმცა, მაღალტექნოლოგიური სამედიცინო ჩარევის შედეგად შესაძლებელია ასეთი პაციენტების 50%-ის გადარჩენა.

ცერებროვასკულური (თავის ტვინის სისხლძარღვების) სინდრომი ვითარდება, როცა დასხივების დოზა აჭარბებს 20-30 Gy-ს. სწრაფად ვითარდება დეზორიენტაცია, გულისრევა, ღებინება, სისხლიანი დიარეა, კანკალი და შოკური მდგომარეობა. ლატენტური (ფარული) ფაზა მოკლეა ან საერთოდ არ არის. რამდენიმე საათში არტერიული წნევა ეცემა, ვითარდება კრუნჩხვა და კომური მდგომარეობა. ცერებროვასკულური სინდრომი, თითქმის ყოველთვის, 1-2 დღეში ფატალურად სრულდება.

ლოკალური რადიაციული დაზიანების ყველაზე ხშირი მიზეზი სიმსივნის საწინააღმდეგო რადიოთერაპიაა. სხვა გამომწვევებსაც იგივე სიმპტომები ახასიათებს და დამოკიდებულია მიღებული რადიაციის დოზაზე და/ან დასხივებული არეალის ფართობზე.

დამახასიათებელი სიმპტომებია გულისრევა, ღებინება და მადის დაკარგვა, რომელიც ხშირად გვხვდება თავის ტვინის ან მუცლის ღრუს დასხივების შემთხვევაში. ჩივილები ხანმოკლე პერიოდის განმავლობაში გრძელდება.

სხეულის მცირე მონაკვეთის დიდი დოზით დასხივება ხშირად იწვევს ამ მიდამოს კანის დაზიანებას.ვითარდება ადგილობრივი თმის ცვენა, სიწითლე, აქერცვლა, დაწყლულება, შესაძლოა კანის გათხელება და სისხლძარღვების გაფართოება (ობობასმაგვარი ვენები). პირის ღრუს და ყბის დასხივებამ შეიძლება გამოიწვიოს პირის მუდმივი სიმშრალე, გაზარდოს კარიესის რისკი და დააზიანოს ყბის ძვალი. ფილტვების ირადიაციის შედეგად მოსალოდნელია ადგილობრივი ანთება (რადიაციული პნევმონიტი). მაღალი დოზებით დასხივების შემთხვევებში ვითარდება ფილტვის ქსოვილის ფიბროზი სუნთქვის უკმარისობით და მოგვიანებით პაციენტის სიკვდილით სრულდება. გულის და პერიკარდიუმის ანთება შეიძლება განვითარდეს გულმკერდის ვრცელი მიდამოს დასხივების შედეგად. დამახასიათებელია ტკივილი გულმკერდში და სუნთქვის გაძნელება. ზურგის ტვინში მაღალი დოზით აკუმულირებულმა რადიაციამ შესაძლოა გამოიწვიოს ნერვული სისტემის მძიმე დაზიანებები – დამბლა, შეუკავებლობა (უნებლიე შარდვა ან ნაწლავების მოქმედება), მგრძნობელობის დაკარგვა. მუცლის ღრუს დიდი მოცულობით დასხივებისას (ლიმფური კვანძების, სათესლეების და საკვერცხის სიმსივნეების დროს) მოსალოდნელია ნაწლავთა ქრონიკული წყლულების, ფიბროზის, შევიწროების ან პერფორაციის განვითარება. აღნიშნულის სიმპტომებია მუცლის ტკივილი, ღებინება, მათ შორის სისხლიანი ღებინება, მუქი კუპრისფერი განავალი.

იშვიათად, მძიმე დაზიანებები ვითარდება სხივური თერაპიის დასრულებიდან დიდი დროის შემდეგ. მაღალი დოზით დასხივების შემდეგ მოსალოდნელია თირკმლის ფუნქციის დაქვეითება 6 თვიდან 1 წლის განმავლობაში, რაც ანემიით ან არტერიული წნევის ციფრების მატებით ვლინდება. კუნთებში მაღალი დოზის აკუმულირებულმა რადიაციამ შესაძლოა გამოიწვიოს ტკივილი, კუნთების ატროფია, კალციუმის დეპოზიტების ჩალაგება. იშვიათად აღწერილია სხივური თერაპიით გამოწვეული ახალი ავთვისებიანი სიმსივნის გაჩენის შემთხვევებიც. ასეთი სიმსივნეები, ჩვეულებრივ, რადიაციული თერაპიის დასრულებიდან 10 და მეტი წლის შემდეგ ვითარდება.

დიაგნოზი

რადიაციული დასხივების დადგენა ადვილია პაციენტის სამედიცინო ისტორიის საფუძველზე. დაავადებაზე მიგვანიშნებს სხივური თერაპიის ან ბირთვული კატასტროფის შემდგომ განვითარებული ნიშნები – კანის სიწითლე, ანთება. სიმპტომების გამოვლენამდე პერიოდი ეხმარება ექიმს, წარმოდგენა შეიქმნას დასხივების სავარაუდო დოზაზე. არ არსებობს სპეციფიკური ტესტები რადიაციული დასხივების დიაგნოზის დასასმელად, თუმცა, არსებობს სტანდარტული კლინიკური გამოკვლევები ინფექციის, სისხლის უჯრედების შემცირების და სხვადასხვა ორგანოს დისფუნქციის განსასაზღვრად. რადიაციული დასხივების სიმძიმის დასადგენად მოწოდებულია ლიმფოციტების (სისხლის თეთრი უჯრედების ერთ-ერთი სახეობა) რაოდენობის შესწავლა სისხლში. ჩვეულებრივ, რაც უფრო დაბალია ლიმფოციტების რაოდენობა დასხივებიდან 48 საათის შემდეგ, მით უფრო მძიმეა რადიაციული ზემოქმედება.

ორგანიზმის რადიაციული ნივთიერებებით დაბინძურებისა და უბრალოდ დასხივების გამიჯვნა შესაძლებელია გეიგერ-მიულერის მრიცხველის საშუალებით. ეს არის რადიაციის მთვლელი ხელსაწყო. ამ დროს რადიოაქტიურობაზე მოწმდება ცხვირიდან, ყელიდან ან ჭრილობიდან აღებული ნაცხი.

მწვავე სხივური დაავადების ადრეული სიმპტომები – გულისრევა, ღებინება, კანკალი, შეიძლება გამოწვეული იყოს პაციენტის ფსიქოემოციური მდგომარეობით და არ წარმოადგენდეს რეალურად მწვავე დაავადების ნიშნებს. პანიკური მდგომარეობა ხშირია ტერორისტული აქტებისა და ბირთვული კატასტროფების დროს. ამიტომ ზემოხსენებული სიმპტომების განვითარება არ უნდა გახდეს შიშის საფუძველი, განსაკუთრებით მაშინ, როცა უცნობია დასხივების დოზა, რომელიც შეიძლება ძალიან დაბალი იყოს.

პრევენცია

ბირთვულ რეაქტორებზე უბედური შემთხვევების ან რადიოაქტიური ნივთიერებების გავრცელების გამო ფონური რადიაციის დონე შესაძლოა დასაშვებზე მეტად გაიზარდოს. ასეთ დროს მოსახლეობამ უნდა შეასრულოს ჯანდაცვის ორგანოების რჩევები. ინფორმაცია, როგორც წესი, ვრცელდება ტელევიზიით, რადიოთი ან სხვა სამაუწყებლო საშუალებებით. რეკომენდაციები მოსალოდნელია მოიცავდეს ევაკუაციას ან თავშესაფრის მოძებნას. ევაკუაცია ან ადგილზე თავშესაფრის მოძებნა დამოკიდებულია სხვადასხვა ფაქტორზე, მათ შორის შემდეგზე: რა დროა გასული შემთხვევიდან, შეჩერებულია თუ არა გამოსხივება, როგორია ამინდი, ადეკვატური თავშესაფრის არსებობა, გზის და ტრანსპორტის მდგომარება. თავშესაფრის შემთხვევაში რეკომენდებულია ბეტონისა და მეტალის ნაგებობა, უკეთესია მიწის დონიდან ერთი სართულით ქვემოთ. თუ შენობა მიწის ზემოთაა, სასურველია თავშესაფარი ოთახი საძირკვლიდან, სახურავიდან და ფანჯრებიდან შეძლებისდაგვარად დაშორებული იყოს და შენობის შუაგულში მდებარეობდეს.

თუ პირი შეეხო რადიოაქტიურ ნივთიერებას, რეკომენდებულია ტანსაცმლის გამოცვლა და შხაპის მიღება. გარკვეულ შემთხვევებში მოსახლეობის სამიზნე ჯგუფისთვის მოწოდებულია კალიუმის იოდიდის ტაბლეტების მიღება, რომელთა მიწოდებას ლოკალური ფარმაცევტული კომპანიები ან ჯანდაცვის სააგენტოები უზრუნველყოფენ. კალიუმის იოდიდი სასარგებლოა მხოლოდ რადიოაქტიური იოდით დასხივებისას, სხვა რადიოაქტიური ნივთიერებების შემთხვევაში ის ვერ ასრულებს დამცველობით როლს. პაციენტებმა, რომელთაც აღენიშნებათ მაღალი მგრძნობელობა იოდის მიმართ ან ფარისებრი ჯირკვლის სხვა პრობლემები, თავი უნდა შეიკავონ კალიუმის იოდიდის მიღებისაგან. თუ საეჭვოა იოდის მიმართ გაზრდილი მგრძნობელობა, საჭიროა ექიმის კონსულტაცია.

სადიაგნოზო პროცედურებისა და სხივური თერაპიის დროს, რაც გულისხმობს გამოსხივების მაღალი დოზებით ზემოქმედებას, რეკომენდებულია სხეულის მგრძნობიარე მიდამოების – თვალის, მკერდის, საკვერცხეების, სათესლეების, ფარისებრი ჯირკვლის დაცვა და დაფარვა (მაგ.: ტყვიის შემცველი საფარის გამოყენება).

პროგნოზი

რადიაციული დაზიანების გამოსავალი დამოკიდებულია დასხივების დოზაზე, ზემოქმედების ხანგრძლივობაზე (რამდენად სწრაფად მოხდა დასხივების მიღება) და სხეულის დაზიანების ფართობზე. სხვა ფაქტორებიდან მნიშვნელოვანია, პაციენტის ჯანმრთელობის საერთო მდგომარეობა და სამედიცინო დახმარების დროული მიღება.ზოგადად, სამედიცინო დახმარების გარეშე ადამიანების გადარჩენა შეუძლებელია, თუ მათ მიიღეს მთელი სხეულის რადიაცია 3 Gy და მეტი დოზით. ნებისმიერი ჩარევის მიუხედავად, 6 Gy-ზე მეტი დასხივება უხშირესად სასიკვდილოა. თითქმის ყველა პაციენტი, რომელთაც მიღებული აქვთ 2 Gy და ნაკლები დოზით დასხივება, ერთი თვის განმავლობაში სრულად გამოჯანმრთელდება, თუმცა, მომავალში რჩება სიმსივნის განვითარების რისკი.პაციენტთა ნახევარს, რომელთაც მიიღეს 6 Gy ან ნაკლები დოზით დასხივება და ჩაუტარდათ დროული სამედიცინო დახმარება, აქვთ გადარჩენის შანსი. ასევე აღწერილია 10 Gy-მდე დოზის მიღების შემდეგ პაციენტის გადარჩენის რამდენიმე შემთხვევა.

ძნელია, ექიმმა დაავადების საწყის ეტაპზე განსაზღვროს პაციენტის მიერ მიღებული დასხივების დოზა. ამიტომ გამოსავალს აფასებენ მხოლოდ სიმპტომების მიხედვით.

ცერებროვასკულური სინდრომი საათების ან რამდენიმე დღის განმავლობაში პაციენტის გარდაცვალებით მთავრდება. გახანგრძლივებული გასტროინტესტინური სინდრომი 3-დან 10 დღემდე ფატალურად სრულდება. თუმცა, ზოგიერთი რამდენიმე კვირასაც ცოცხლობს. პაციენტებს, რომლებმაც მიიღეს სათანადო სამედიცინო დახმარება, გამოჯანმრთელების შესაძლებლობა ჰემოპოეზური (სისხლის წარმოქმნის დაზიანებით მიმდინარე) სინდრომის არსებობის შემთხვევაშიც აქვთ. თუმცა, გამოჯანმრთელება დამოკიდებულია მიღებული რადიაციის დოზაზე და პაციენტის ჯანმრთელობის ზოგად მდგომარეობაზე. ისინი, ვინც ვერ გადარჩებიან, ჩვეულებრივ, დასხივების შემდეგ 4-8 კვირის განმავლობაში გარდაიცვლებიან.

მკურნალობა

დასაწყისში რადიაციული დასხივების მკურნალობამდე ფიზიკურ დაზიანებებს მკურნალობენ, რადგან ის სიცოცხლეს საფრთხეს უქმნის. დასხივებისთვის რაიმე გადაუდებელი მკურნალობა არ არსებობს. ამიტომ პაციენტს აკვირდებიან, აფასებენ სხვადასხვა სინდრომის განვითარებას და სიმპტომებს მათი გაჩენისთანავე მკურნალობენ. რადიოაქტიური ნივთიერებებით კონტამინაციის (დაბინძურების) შემთხვევებში უნდა მოხდეს ნივთიერების დაუყოვნებელი მოშორება, შემდგომი დასხივებისა და ორგანიზმის მიერ მისი შთანთქმის თავიდან ასაცილებლად. დაბინძურებული კანი ან ჭრილობა სასწრაფოდ უნდა გასუფთავდეს მარილიანი ხსნარით ან ქირურგიული ღრუბლის საშუალებით. დეკონტამინაციის შემდეგ ჭრილობა იფარება, რადგან არ მოხდეს სხვა მიდამოს ჩამორეცხვის დროს მისი დაბინძურება. კანი რბილად უნდა ჩამოირეცხოს დიდი რაოდენობის საპნით და თბილი (არა ცხელი) წყლით. ნაკეცები და ფრჩხილები დამატებით ყურადღებას საჭიროებს. მიზანშეწონილი არ არის ძლიერი ქიმიკატებისა და ჯაგრისის გამოყენება, ასევე კანის გახეხვა, რამაც შეიძლება დაარღვიოს მისი მთლიანობა. თუ თმის რადიოაქტიური ნივთიერებებისგან განთავისუფლება ვერ მოხერხდა საპნითა და წყლით დაბანის გზით, უმჯობესია თმის მაკრატლით ძირამდე შეჭრა და არა გაპარსვა. გადაპარსვისას შეიძლება დაზიანდეს კანი და მოხდეს სხეულში რადიაციის გავრცელება. დეკონტამინაცია უნდა გაგრძელდეს მანამ, სანამ გეიგერ-მიულერის ხელსაწყო არ გვაჩვენებს ორგანიზმიდან რადიოაქტიურობის გაქრობას. გამონაკლისია მდგომარეობა, რომლის დროსაც ჩამორეცხვა ზრდის კანის დაზიანების ალბათობას. დამწვარი ადგილების მექანიკურად გახეხვა დაუშვებელია, შესაძლებელია მხოლოდ მსუბუქად ჩამორეცხვა.

გარკვეული ზომების მიღება ამცირებს ორგანიზმის შიგნით რადიოაქტიური ნივთიერებების გავრცელებას. თუ ადამიანმა გადაყლაპა რადიოაქტიური ნივთიერების მნიშვნელოვანი რაოდენობა, შესაძლებელია ღებინების გამოწვევა. ზოგიერთი რადიოაქტიური ნივთიერებისთვის არსებობს ქიმიური პრეპარატები, რომლებიც ხელს უშლიან მათ აბსორბციას ან აჩქარებენ ორგანიზმიდან მათ გამოყოფას. კალიუმის იოდიდის მიღება ეფექტურად ამცირებს რადიოაქტიური იოდის აბსორბციას ფარისებრი ჯირკვლის მიერ. შესაბამისად, მცირდება ფარისებრი ჯირკვლის სიმსივნის და სხვა დაზიანების განვითარების რისკი. კალიუმის იოდიდი ეფექტურია მხოლოდ რადიოაქტიური იოდის და არა სხვა ნივთიერებების მიმართ. სხვა საშუალებები, როგორიცაა თუთია ან კალციუმის დიეთილენტრიამინ-პენტა-აცეტატი (DTPA – გამოიყენება პლუტონიუმის, იტრიუმის, კალიფორნიუმის და ამერიციუმისთვის), კალციუმი ან ალუმინის ფოსფატის ხსნარი (რადიოაქტიური სტრონციუმისთვის) და პრუსიის ლურჯი (რადიოაქტიური ცეზიუმის, რუბიდიუმისა და თალიუმისთვის) შეიძლება გაკეთდეს ინტრავენურად, რაც ხელს უწყობს რადიონუკლიდების მოცილებას ორგანიზმში შეღწევამდე. გასათვალისწინებელია, რომ აღნიშნული საშუალებები, კალიუმის იოდიდის გარდა, მავნე ნივთიერებების გავრცელებას ამცირებენ მხოლოდ 25-დან 75%-მდე.

გულისრევა და ღებინება შეიძლება შემცირდეს ღებინების საწინააღმდეგო საშუალებებით. ეს საშუალებები ეძლევა ყველა პაციენტს, რომლებიც სხივურ ან ქიმიოთერაპიას იტარებენ. დეჰიდრატაციის (გაუწყლოების) მკურნალობა ხდება ინტრავენურად სითხეების გადასხმის გზით.

კუჭ-ნაწლავისა და სისხლმბადი სისტემის დაზიანების მქონე პაციენტებს ცალკე ათავსებენ (ხდება სხვებისაგან მათი იზოლაცია), რათა შემცირდეს მიკროორგანიზმებით ინფიცირების რისკი. სისხლის უჯრედების რაოდენობის მოსამატებლად პაციენტებს უნიშნავენ სისხლის გადასხმას და სისხლის უჯრედების წარმოქმნაზე მოქმედ ზრდის მასტიმულირებელ ფაქტორებს (ასეთებია ერითროპოეტინი და კოლონიამასტიმულირებელი ფაქტორი). ეს მკურნალობა ამცირებს სისხლდენას და ანემიას, ამასთან, ამაღლებს იმუნიტეტს ინფექციასთან საბრძოლველად. თუ ძვლის ტვინი რამდენადმე დაზიანებულია, მაშინ მკურნალობის აღნიშნული მეთოდები ხშირად არაეფექტურია. ამის გამო ზოგჯერ საჭირო ხდება ძვლის ტვინის გადანერგვა (ტრანსპლანტაცია). თუმცა, რადიაციული დაზიანებების დროს მკურნალობის ამ მეთოდის გამოყენების დიდი გამოცდილება არ არსებობს და წარმატების პროცენტიც დაბალია.

კუჭ-ნაწლავის დაზიანების მქონე პაციენტები საჭიროებენ ღებინების საწინააღმდეგო მედიკამენტებს, სითხის გადასხმას და დამამშვიდებელ საშუალებებს. ზოგიერთი პაციენტი შესაძლოა მსუბუქ დიეტაზე იყოს. ნაწლავებში არსებული ბაქტერიების ორგანიზმში გავრცელების თავიდან ასაცილებლად ინიშნება ანტიბიოტიკების ტაბლეტები. ანტიბიოტიკები, ისევე როგორც სოკოს საწინააღმდეგო და ანტივირუსული პრეპარატები, საჭიროების შემთხვევაში, მიეცემა ინტრავენურად.

ცერებროვასკულური (თავის ტვინის სისხლძარღვების დაზიანებით მიმდინარე) სინდრომის მკურნალობის მიზანია პაციენტისთვის ტკივილის, დისკომფორტის, აგზნებისა და სუნთქვის გაძნელების შემსუბუქება. გულყრების სამკურნალოდ შესაბამისი წამლები ინიშნება.

რადიაციული იარებით და წყლულებით გამოწვეული ტკივილის შესამსუბუქებლად პაციენტს ეძლევა ტკივილგამაყუჩებელი წამლები. თუ დროთა განმავლობაში ჭრილობები არ შეხორცდა, შესაძლოა საჭირო გახდეს მათი ქირურგიული გზით აღდგენა – კანის გადანერგვით ან სხვა პროცედურებით.