სარეაბილიტაციო პროგრამები ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული სხვადასხვა პრობლემის მოსაგვარებლად გამოიყენება. ასეთებია, მაგალითად, გულის უკმარისობა, ინსულტი და ტვინის სხვა დაზიანებები, ზურგის ტვინის დაზიანება, ბარძაყის მოტეხილობა, ამპუტაცია, სმენის, მეტყველების ან მხედველობის დაკარგვა. რეაბილიტაცია ზოგჯერ სხვა ტიპის მოტეხილობებისთვისაც არის საჭირო.

გულის დაავადებები

რეაბილიტაცია სასარგებლოა პაციენტებისთვის, რომელთაც უახლოეს წარსულში გადაიტანეს გულის ინფარქტი ან უეცრად განუვითარდათ, ან გაუუარესდათ უკვე არსებული გულის უკმარისობა, ან ჩაუტარდათ გულზე ოპერაცია. რეაბილიტაციის მიზანია დამოუკიდებლობის ან, სულ მცირე, ყოველდღიური ყოფის ძირითადი აქტივობების განხორციელების უნარის შენარჩუნება ან აღდგენა, მიუხედავად გულის ფუნქციის დაქვეითებისა. საწოლში 2 ან 3 დღეზე მეტის გატარებამ შეიძლება დაასუსტოს კუნთები და გული (ფიზიკური მდგომარეობის გაუარესება) და დეპრესიაც კი გამოიწვიოს. ამიტომაც კარდიალური რეაბილიტაცია იწყება მაქსიმალურად მოკლე დროში – როგორც კი პაციენტის მდგომარეობა მწვავე ინციდენტის შემდეგ სტაბილური გახდება, ჯერ კიდევ პაციენტის საავადმყოფოში ყოფნისას.

სარეაბილიტაცო პროგრამები, როგორც წესი, იწყება მცირე აქტივობებით, როგორიცაა გადაადგილება და სავარძელში ჩაჯდომა. როცა ეს აქტივობები დამაკმაყოფილებლად შესრულდება, ჩვეულებრივ, მეორე ან მესამე დღიდან, საშუალო სირთულის აქტივობებია ნებადართული, როგორიცაა ჩაცმა, თმის დავარცხნა და გასეირნება მოკლე მანძილზე. თუ დატვირთვის გაზრდისას (გასეირნების მანძილის გაზრდა დარბაზში, კორიდორში) დაღლილობა ან დისკომფორტი აღინიშნა, პაციენტმა მაშინვე უნდა შეწყვიტოს დატვირთვა და დაისვენოს მანამ, სანამ მოხსენიებული სიმპტომები არ გაქრება. ამის შემდეგ ექიმი განმეორებით აფასებს პაციენტის მზაობას სარეაბილიტაციო პროცედურების გასაგრძელებლად.

საავადმყოფოდან გაწერის შემდეგ, დატვირთვის ინტენსივობის პირვანდელი დონე, ნაბიჯ-ნაბიჯ ზრდის ფონზე, დაახლოებით 6 კვირის შემდეგ აღდგება ხოლმე. პაციენტების უმრავლესობისთვის სასარგებლოა კარდიალური რეაბილიტაციის ამბულატორიული პროგრამა, რომელიც, ჩვეულებრივ, 12 კვირა გრძელდება. ამ ხნის განმავლობაში პაციენტი სისტემატურად იღებს რეკომენდაციებს, მას მეთვალყურეობს ექიმი. პაციენტს გულის ინფარქტის ან გულზე ოპერაციის შემდეგ შეიძლება გაეწიოს მისთვის საჭირო ფსიქოლოგიური დახმარება, გარდა ამისა, მას განუმარტავენ ცხოვრების წესის შეცვლის აუცილებლობას, რისკის ფაქტორების მოდიფიცირების შესაძლებლობას თამბაქოს მოხმარების შეწყვეტით, წონაში დაკლებით, სისხლის წნევის კონტროლით, სისხლში ქოლესტეროლის დონის შემცირებით დიეტის ან წამლების მიღების მეშვეობით, ყოველდღიური აერობული ვარჯიშებით. ზემოხსნებული ხელს უწყობს კორონალური არტერიების დაავადების პროგრესირების შეფერხებას და ამცირებს განმეორებითი გულის ინფარქტის ალბათობას. ამის მსგავსად, რისკის ფაქტორების მოდიფიცირებამ შეიძლება შეაფერხოს გულის უკმარისობის პროგრესირება.

თავის ტვინის დაზიანებები

თუ ინსულტმა ან ტრავმამ დააზიანა ტვინი, მაგრამ მისი ქსოვილის დესტრუქცია არ გამოიწვია, ქსოვილის ფუნქციის თანდათანობით აღდგენა შესაძლებელია. აღდგენა შეიძლება გაგრძელდეს 6 თვიდან რამდენიმე წლამდე; რეაბილიტაციამ, შესაძლოა, დააჩქაროს და უფრო სრულყოფილი გახადოს ეს პროცესი. დესტრუქციის შემდეგ ტვინის ქსოვილი აღარ აღდგება, მაგრამ ტვინის სხვა ნაწილები ზოგჯერ თავის თავზე იღებენ დაზიანებული უბნის ზოგიერთ ფუნქციას. რეაბილიტაციამ, შესაძლოა, დააჩქაროს "გადაცემის" პროცესი, თუმცა, ფუნქციის აღდგენის ხარისხის დაბეჯითებით პროგნოზირება შეუძლებელია. აქედან გამომდინარე, რეაბილიტაცია უნდა დაიწყოს მაშინვე, როგორც კი პაციენტის ჯანმრთელობის მდგომარეობა სტაბილური გახდება. ადრეული რეაბილიტაცია, აგრეთვე, კარგი საშუალებაა ისეთი გართულებების თავიდან ასაცილებლად, როგორიცაა კონტრაქტურები, კუნთების დასუსტება და დეპრესია.

პაციენტის დეტალური შესწავლა, ფსიქოლოგიური ტესტირების ჩათვლით, ეხმარება რეაბილიტაციის გუნდს დაზიანების ტიპისა და სიმძიმის განსაზღვრაში. ამის შემდეგ გუნდის წევრები აფასებენ, რომელი დაკარგული ფუნქციის აღსადგენად უფრო სასარგებლო იქნება სარეაბილიტაციო ღონისძიებები და აყალიბებენ პროგრამას, რომელიც ფოკუსირებულია პაციენტის სპეციფიკურ საჭიროებებზე. რეაბილიტაციის წარმატებულობა დამოკიდებულია ადამიანის ზოგად მდგომარეობაზე, მოძრაობის დიაპაზონზე, კუნთების სიძლიერეზე, ნაწლავებისა და შარდის ბუშტის ფუნქციაზე, ფუნქციურ უნარებზე ტვინის დაზიანებამდე, მიკროსოციალურ გარემოზე, სწავლის უნარზე, ამტანობაზე, სარეაბილიტაციო პროგრამაში მონაწილეობისთვის მზაობაზე.

თუ თავის ტვინის დაზიანების შემდეგ კიდურების სისუსტე ან დამბლა აღინიშნება, ექიმი ამოძრავებს დაზიანებულ კიდურს ან წაახალისებს პირს, თავად გააკეთოს ეს. დაზიანებული კიდურების მოძრაობა შესაძლებელს ხდის კონტრაქტურის პრევენციას ან შემსუბუქებას, ინარჩუნებს სახსრებში მოძრაობის დიაპაზონს. იმავდროულად, დაუზიანებელი კიდურებიც რეგულარულად უნდა ვავარჯიშოთ კუნთების ტონუსის და ძალის შესანარჩუნებლად. პაციენტი ცდილობს სხვა აქტივობების განხორციელებასაც, როგორიცაა საწოლში მოძრაობა, მდებარეობის შეცვლა, წამოჯდომა. საწოლიდან ადგომა და სკამზე ან ბორბლებიან სავარძელში უსაფრთხოდ და დამოუკიდებლად გადაადგილება მნიშვნელოვანია ფიზიკური და მენტალური ჯანმრთელობისთვის. შესაძლოა, საჭირო გახდეს ვარჯიშების კოორდინაციაც. ზოგჯერ სპეციალისტები ზღუდავენ დაუზიანებელ კიდურს (ე.წ. იძულებით განპირობებული სამოძრაო თერაპია). მაგალითად, ადამიანებს, რომელთაც ცალი ხელი ნაწილობრივ პარალიზებული აქვთ, დაუზიანებელ ხელზე თათმანს ჩამოაცვამენ და ისე ასრულებინებენ ყოველდღიურ აქტივობებს, როგორიცაა საკვების მიღება, დაბანა, თმის დავარცხნა, წერა და კარის გაღება. ეს სტრატეგია სასარგებლოა ტვინის გადაწყობისთვის დასუსტებული ან პარალიზებული კიდურის ფუნქციის აღსადგენად.

ტვინის დაზიანებით გამოწვეული ზოგიერთი პრობლემა სპეციფიკურ მკურნალობას მოითხოვს. მაგალითად, სიარულის დროს დახმარება (სიარულის ან გადაადგილების ვარჯიში) კოორდინაციისა და წონასწორობის დაცვის გასაუმჯობესებლად, სპასტიკურობის (კუნთის გახანგრძლივებული შეკუმშვა) შესამცირებლად ან მხედველობისა და მეტყველების პრობლემების მოსაგვარებლად. შრომათერაპიას შეუძლია გააუმჯობესოს კოორდინაცია, სითბოთი ან სიცივით თერაპიას – დროებით შეამციროს კუნთების სპაზმი და კუნთს დაჭიმვის შესაძლებლობა მისცეს. ადამიანებს, რომელნიც ცალი თვალით არიან დაბრმავებული, შეუძლიათ ისწავლონ, როგორ აიცილონ თავიდან კართან ან სხვა დაბრკოლებასთან შეჯახება.

ინსულტს ან თავის ტვინის სხვა დაზიანებას, განსაკუთრებით ტვინის კონტუზიას, შეუძლია დააქვეითოს აზროვნების უნარი (შემეცნება). ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს ორიენტაციის, ყურადღებისა და კონცენტრაციის, გაგებისა და აღქმის, სწავლის, აზრის ჩამოყალიბების, გადაწყვეტილების მიღების, მეხსიერების, მეტყველების სირთულეები. ზემოხსენებულთაგან რომელიმეს აღმოცენება დამოკიდებულია დაზიანებაზე. კოგნიტური რეაბილიტაცია ზედმიწევნით ნელი პროცესია, კარგად უნდა ესადაგებოდეს პაციენტის თავისებურებებს, მოითხოვს ინდივიდუალურ სამკურნალო სეანსებს ერთი-ერთზე. მისი მიზნებია თავის ტვინის "გადამზადება" (კომპეტენციის, უნარების აღდგენა) და შეზღუდვების კომპენსაციის გზების სწავლება. მაგალითად, ამოცანა – ფეხსაცმლის თასმის შეკვრა – უნდა დაიყოს მცირე ნაწილებად და პაციენტი თითოეული ნაწილის შესრულებაში უნდა გავარჯიშდეს. ვერბალური, ვიზუალური და ტაქტილური (შეხების) გზავნილები, როგორიცაა სიტყვიერი მინიშნება, ჟესტების და ფერით კოდირებული საგნების გამოყენება, ეხმარება ადამიანს, ისწავლოს და დაიმახსოვროს ამოცანის შესრულება.

ზურგის ტვინის დაზიანებები

ზურგის ტვინის დაზიანების შემდეგ აღდგენის პროცესი დამოკიდებულია დაზიანების ადგილზე (დონეზე) და დაზიანების ხარისხზე. რაც უფრო მაღალ დონეზეა დაზიანება, მით ძლიერია ფიზიკური დარღვევა. დაზიანება გულმკერდის დონეზე ან მის ქვემოთ, ჩვეულებრივ, იწვევს ქვედა კიდურების სისუსტეს ან დამბლას (პარაპლეგია). დაზიანება კისრის დონეზე განაპირობებს სისუსტეს ან ოთხივე კიდურის დამბლას (კვადრიპლეგია). თუ დაზიანების დონე ძალიან მაღალია კისრის მიდამოში, პარალიზდება კუნთები, რომლებიც მონაწილეობს სუნთქვაში და შეიძლება საჭირო გახდეს ხელოვნური სუნთქვის აპარატი. დაზიანების დონის დაბლა მგრძნობელობაც დარღვეულია და, ჩვეულებრივ, იკარგება კონტროლი შარდის ბუშტსა და ნაწლავებზე.

კვადრიპლეგიისა და პარაპლეგიის მქონე ადამიანების მოვლისას ორი მნიშვნელოვანი გარემოებაა გასათვალისწინებელი:

• ნაწოლების პრევენცია: ნაწოლების განვითარების თავიდან ასაცილებლად პაციენტი უნდა მოძრაობდეს საწოლში ან ხშირად ბრუნდებოდეს; იხმარება სპეციალური საწოლი ან ქვეშაგები. ბორბლებიანი სავარძლის საჭიროებისას გამოიყენება ბალიში, რომელიც შეიცავს წყალს, ჰაერს ან გელს ზეწოლის შესამცირებლად იმ არეებში, სადაც ნაწოლი ყველაზე ხშირად ვითარდება.

• სახსრების მობილურობის (მოძრაობის სიფართოვე) შენარჩუნება: სახსრების მობილურობის შესანარჩუნებლად და სპასტიკურობის თავიდან ასაცილებლად პაციენტი, დამოუკიდებლად ან მზრუნველი პირის დახმარებით, ხშირად უნდა ამოძრავებდეს სახსრებს შესაძლებლობის ფარგლებში მაქსიმალური სიფართოვით. გამოიყენება, აგრეთვე, სითბო, მასაჟი და ზოგიერთი წამალი.

პაციენტებს პარაპლეგიით შეუძლიათ დამოუკიდებლად ცხოვრება. ხელის მტევნებისა და მკლავების მოძრაობის სიფართოვისა და ძალის მოსამატებელი ვარჯიშები მათ ბორბლებიანი ეტლის გამოყენების, საწოლიდან ეტლზე და ეტლიდან ტუალეტზე ან მანქანის სავარძელზე გადაადგილების შესაძლებლობას აძლევს. გარდა ამისა, შეუძლიათ ყოველდღიურ ყოფასთან დაკავშირებული ბევრი აქტივობის დამოუკიდებლად განხორციელება, გარკვეული ნაწილი სამუშაოსაც უბრუნდება, ზოგიერთი კი, დამხმარე საშუალებების გამოყენებით, ავტომობილის მართვასაც ახერხებს.

ზემოხსენებულის გარდა, ადამიანს კვადრიპლეგიით დამოუკიდებლად გადაადგილებისთვის მოტორიზებული ეტლის გამოყენების ძალაც შესწევს, მაგრამ დამხმარე პირს ან სპეციალურ მექანიკურ მოწყობილობას საჭიროებს ეტლში ჩასაჯდომად. ზოგიერთს შეუძლია ხელის მტევნების ან თითების მსუბუქი მოძრაობა და, შესაბამისად, მოტორიზებული ეტლის მართვა ხელის გადამრთველის გამოყენებით. თუ ზედა კიდურები მთლიანად პარალიზებულია, კვადრიპლეგიის მქონეს შეუძლია გამოიყენოს სპეციალური ხელსაწყოები, რომლებიც საშუალებას აძლევს, აკონტროლოს მოტორიზებული ბორბლებიანი ეტლი ნიკაპის მოძრაობით ან სუნთქვით, თუმცაღა, ამ მეთოდის ათვისება უაღრესად ინტენსიურ ვარჯიშს მოითხოვს. კვადრიპლეგიის მქონეთა უმრავლესობას დახმარება სჭირდება 24 საათის განმავლობაში, ყოველდღიურად.

ბარძაყის მოტეხილობა

რეაბილიტაცია იწყება შეძლებისდაგვარად მალე, ქირურგიული ჩარევის შემდეგ, ხშირად იმავე დღეს. საწყისი მიზანია ძალის შენარჩუნება იმ დონეზე, როგორც ეს მოტეხილობამდე იყო (პაციენტის მობილურობის შენარჩუნებით და კუნთოვანი ძალის დაქვეითების პრევენციით), აგრეთვე წოლითი რეჟიმის შედეგების თავიდან აცილება. ძირითადი მიზანია სიარულის უნარის აღდგენა პირვანდელ, მოტეხილობამდე არსებულ დონეზე. შეძლებისდაგვარად სწრაფად, ზოგჯერ ქირურგიული ჩარევიდან რამდენიმე საათის შემდეგ, პაციენტი უნდა დავსვათ სკამზე. მჯდომარე მდგომარეობაში ნაკლებია ნაწოლების განვითარებისა და თრომბების წარმოქმნის რისკი, გარდა ამისა, ეს აადვილებს ვერტიკალურ მდგომარეობაში გადასვლას. პაციენტს ასწავლიან ყოველდღიურ ვარჯიშებს ტანისა და ხელების კუნთების, ორივე ქვედა კიდურის დიდი კუნთების ძალის შესანარჩუნებლად; ჩვეულებრივ, ქირურგიული ჩარევის შემდეგ, პირველსავე დღეს აქეზებენ, დადგეს დაზიანებულ ფეხზე, ხშირად სხვისი დახმარებით ან სკამის საზურგეზე ან საწოლის თავზე დაყრდნობით. ამ ვარჯიშის დროს პაციენტს აფრთხილებენ, რომ დაზიანებული კიდურის მხოლოდ თითების წვერებით უნდა შეეხოს იატაკს. დაზიანებულ ფეხზე სხეულის მთელი სიმძიმის გადატანა რეკომენდებულია ქირურგიული ჩარევიდან მეორე დღეს, თუმცა ეს მოტეხილობის ტიპსა და ქირურგიული ჩარევის სახეზეც არის დამოკიდებული.

გადაადგილების (სიარულის) უნარის აღსადგენად ვარჯიში იწყება 4-8 დღის შემდეგ და გრძელდება მანამ, სანამ პაციენტი შეძლებს დაზიანებულ ფეხზე მთელი სხეულის სიმძიმის გადატანას დისკომფორტის გარეშე და წონასწორობის საკმარისად კარგად დაცვით. გარდა ამისა, პაციენტს ასწავლიან ხელჯოხის ან სხვა დამხმარე საშუალების გამოყენებას და იმასაც, თუ როგორ შეიძლება დაცემის რისკის შემცირება.

კიდურის ამპუტაცია

ქირურგიულ ჩარევამდე ქირურგი, პროთეზისტი და ფიზიოთერაპევტი პაციენტთან ერთად განსჯიან მოქმედების გეგმას და მიზნებს. პროთეზისტი ექსპერტია, რომელიც ამზადებს და მოარგებს პროთეზს და რჩევებს აძლევს პაციენტს მისი გამოყენების თაობაზე.

სარეაბილიტაცო ვარჯიშები უნდა დაიწყოს ამპუტაციამდე. კიდურის (ფეხის ან ხელის) პროთეზი შედგება ჩაღრმავების მქონე მყარი კარკასისგან (ტაკვის მიმღები ბუდე), კომპონენტებისა და საფრისგან. ტაკვის მიმღები ბუდე პროთეზს სხეულთან აკავშირებს. კომპონენტები მოიცავს ტერმინალურ მოწყობილობას (როგორიცაა ხელოვნური ხელი, ფეხი ან თითები) და ხელოვნურ სახსარს.

ზედა კიდურის ამპუტაცია: ზედა კიდურის ამპუტაცია უხშირესად საწარმოო ტრავმის შედეგია. გარდა ამისა, ზოგჯერ, მთლიანად ხელის ან ხელის ნაწილის ქირურგიული გზით მოცილების მიზანია დაავადების (მაგალითად, კიბო) მკურნალობა. ხელი შეიძლება ამპუტირებული იქნეს იდაყვის ქვემოთ ან ზემოთ, ან მხრის სახსრის დონეზე; შესაძლოა მტევნის ერთი ან მეტი თითის ამპუტაცია.

ზედა კიდურის ამპუტაციის შემდგომ ადამიანების უმრავლესობას უკეთდება ხელოვნური ხელი (ზედა კიდურის პროთეზი). მისი კომპონენტები შეიძლება წარმოდგენილი იყოს თითებით, კავით, მაჯის სანაცვლო ელემენტით და, იდაყვის ზემოთ, ამპუტაციის შემთხვევაში, ხელოვნური წინამხრით. კაუჭის ან ხელის მოძრაობა კონტროლირდება მხრის კუნთების მოძრაობით. კაუჭი შეიძლება იქნეს ფუნქციონალური, მაგრამ ადამიანების უმრავლესობა უპირატესობას ანიჭებს ხელის ფორმის პროთეზს. პროთეზის კონტროლი იდაყვის ზემოთ ამპუტაციის შემთხვევაში უფრო რთულია, ვიდრე იდაყვის ქვემოთ ამპუტაციის შემდეგ.

უახლესი პროთეზები იმართება მიკროპროცესორებით და აღჭურვილია მიოელექტრული სისტემით (ადამიანის კუნთების მიერ გენერირებული ენერგიის გამოყენება), რაც მოძრაობის უფრო ზუსტი კონტროლის შესაძლებლობას იძლევა. ბიონიკური კომპონენტი, რომლის გამოყენებაც ახლახან არის დაწყებული, კიდევ უფრო უკეთ იძლევა მოძრაობის კონტროლის საშუალებას. რეაბილიტაცია მოიცავს ზოგად გამაჯანსაღებელ პროცედურებს და ვარჯიშებს მხრის და იდაყვის დასაჭიმად და კუნთების გასაძლიერებლად. აუცილებელია ვარჯიშები ამტანობისთვის. სპეციფიკური სარეაბილიტაციო პროგრამა დამოკიდებულია იმაზე, ერთი თუ ორივე კიდური ან ხელის რომელი ნაწილია ამპუტირებული. ადამიანი სწავლობს ყოველდღიური აქტივობის პროცედურების განხორციელებას პროთეზის, დამხმარე მოწყობილობების ან სხეულის სხვა ნაწილების გამოყენებით (მაგალითად, პირი და ტერფები).

ფეხის (ქვედა კიდურის) ამპუტაცია: ქვედა კიდურის ამპუტაცია თანაბარი სიხშირით ან ტრავმის (საავტომობილო კატასტროფა ან ომი), ან რომელიმე დაავადების გართულების (სისხლის ცირკულაციის შემცირება შაქრიანი დიაბეტის დროს) სამკურნალოდ ჩატარებული ქირურგიული ჩარევის შედეგია. ქვედა კიდური შეიძლება ამპუტირებული იქნეს მუხლს ქვემოთ, მუხლს ზემოთ ან ბარძაყის დონეზე. შესაძლოა, ტერფის ან ერთი, ან რამდენიმე თითის ამპუტაცია. ქვედა კიდურის ამპუტაციის შემდეგ ადამიანების უმრავლესობას შეერჩევა ხელოვნური ფეხი (ქვედა კიდურის პროთეზი). მისი კომპონენტები შეიძლება შეიცავდეს თითებს, ტერფს, მუხლს ზემოთ ამპუტაციისას – მუხლის ერთეულს. უახლესი პროთეზები, რომლებიც კონტროლდება მიკროპროცესორებით და მიოელექტრული მოწყობილობით ან პროთეზები ბიონიკური კომპონენტებით პაციენტს მოძრაობის უფრო ზუსტად შესრულების შესაძლებლობას აძლევს.

რეაბილიტაციისთვის ტარდება ვარჯიშები ზოგადი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად, ბარძაყისა და მუხლის დასაჭიმად, ხელ-ფეხის ყველა კუნთის გასაძლიერებლად. ქირურგიული ჩარევის შემდეგ, რაც შეიძლება მალე, პირს აჩვევენ დგომას, უტარდება ვარჯიშები წონასწორობის დაცვის უნარის გასაძლიერებლად პარალელურად განთავსებული საყრდენების გამოყენებით. შესაძლოა, საჭირო გახდეს ვარჯიშები ამტანობისთვის. სარეაბილიტაციო პროგრამის მახასიათებლები დამოკიდებულია იმაზე, ერთი თუ ორივე ფეხია ამპუტირებული ან ფეხის რა ნაწილია ამპუტირებული.

კუნთებს, ამპუტაციის დონის ახლოს, მუხლის თუ მენჯ-ბარძაყის სახსართან, დამოკლების ტენდენცია აქვს (ე.წ. კონტრაქტურა), რაც დიდი ხნის განმავლობაში სავარძელში ან ეტლში ჯდომის, ან საწოლში არასწორად, მოუხერხებლად წოლის შედეგია. კონტრაქტურები ზღუდავენ მოძრაობის სიფართოვეს. თუ კონტრაქტურა მკვეთრია, პროთეზის მორგებაც გაძნელებულია და მისი გამოყენება შეუძლებელი ხდება. ფიზიოთერაპევტმა ან ექთანმა უნდა ასწავლოს პირს, რა გზით შეიძლება კონტრაქტურის თავიდან აცილება.

სპეციალისტი ასწავლის პაციენტს, რა პოზიციაში უნდა იყოს ტაკვი, რომ ხელი შეეწყოს შეკუმშვის ბუნებრივ პროცესს. ტაკვი მანამ უნდა შეიკუმშოს, სანამ პაციენტი პროთეზს მოირგებს. ტაკვისთვის სათანადო ფორმის მისაცემად და ქსოვილებში სითხის დაგროვების შესაფერხებლად გამოიყენება ელასტიკური ტაკვის შემკუმშველი ან დოლბანდი, დღე-ღამეში 24 საათის განმავლობაში. ამპუტაციის შემდეგ მალევე პაციენტს შეიძლება მოერგოს დროებითი პროთეზი, რათა მალე შეძლოს სიარულის დაიწყება და ამ გზით ხელი შეუწყოს ტაკვის შეკუმშვას. დროებითი პროთეზით ადამიანებს შეუძლიათ დაიწყონ გადაადგილების ვარჯიშები პარალელური სახელურების ან ხელჯოხის გამოყენებით და წარმატებასაც მიაღწიონ მანამ, სანამ მუდმივი პროთეზი დამზადდება. ზოგჯერ გამოიყენება პროთეზი მუდმივი კომპონენტებით, რომელსაც აქვს დროებითი ფოსო ან ჩარჩო. ვინაიდან ზოგიერთი ნაწილი მუდმივია, მოსარგებლეს შეუძლია სწრაფად მოარგოს ახალი ნაწილი. თუ მუდმივი პროთეზი მომზადდა ტაკვის შეკუმშვის დასრულებამდე, პროთეზის კომფორტულად მოხმარებისთვის, სიარულის გაადვილებისთვის შესაძლოა, რეგულირება გახდეს საჭირო. მუდმივი პროთეზი, ჩვეულებრივ, ამპუტაციიდან რამდენიმე კვირის შემდეგ მზადდება; ეს დრო ტაკვის სრულად შეკუმშვისთვის არის საჭირო.

პროთეზის დამზადების შემდეგ პაციენტს უნდა ასწავლონ:

• პროთეზის მორგება;

• პროთეზის მოხსნა;

• პროთეზით სიარული;

• პროთეზისა და ტაკვის კანის მოვლა.

• ვარჯიშს აგრძელებს სპეციალისტების გუნდი. ფიზიოთერაპევტი აყალიბებს ვარჯიშების პროგრამას ძალის, წონასწორობის დაცვის უნარის, მოქნილობის და გულ-სისხლძარღვთა მდგომარეობის გათვალისწინებით; ასწავლის პაციენტს პროთეზით სიარულს. სიარული იწყება სპეციალისტის დახმარებით, შემდეგ ხელჯოხის გამოყენებით; რამდენიმე კვირაში ბევრი ადამიანი გადაადგილდება ხელჯოხის გარეშე. ფიზიოთერაპევტი ასწავლის კიბეზე სიარულს, შემაღლებაზე ასვლა-ჩამოსვლას, სხვა უსწორმასწორო ზედაპირზე გადაადგილებას. ახალგაზრდებს შეიძლება ასწავლონ სირბილი და ათლეტურ აქტივობებში მონაწილეობა. პროგრესი უფრო ნელია და უფრო შეზღუდულია ადამიანებისათვის, რომელთაც მუხლზემო ამპუტაცია აქვთ ჩატარებული, ხანდაზმულებისთვის, სუსტი და არასაკმარისად მოტივირებული პირებისთვის.
• პროთეზები, რომლებიც გამოიყენება მუხლზემო ამპუტაციის შემდეგ, გაცილებით მძიმეა, ვიდრე ისინი, რომლებიც მუხლქვემო ამპუტაციის შემდეგ იხმარება. განსაკუთრებული უნარ-ჩვევაა საჭირო მუხლის სახსრის პროთეზით ჩანაცვლებისას. მუხლქვემო ამპუტაციის შემდეგ პროთეზით სიარულს 10-დან 40%-მდე მეტი ენერგია სჭირდება, მუხლზემო ამპუტაციის შემდეგ კი – 60-დან 100%-მდე მეტი.

ტკივილი: ხელის ან ფეხის ამპუტაციის შემდეგ პირს შეიძლება ჰქონდეს ტკივილის შეგრძნება ამპუტირებულ კიდურში (ფანტომური ტკივილი). ტკივილი ნამდვილია, მაგრამ ლოკალიზაცია მცდარად შეიგრძნობა. ფანტომური ტკივილის ალბათობა უფრო მაღალია, თუ ამპუტაციამდე პაციენტს ჰქონდა ძლიერი ტკივილი დიდი ხნის განმავლობაში. ფანტომური ტკივილი ხშირად უფრო ძლიერია მალევე ამპუტაციის შემდეგ. მოგვიანებით, დროთა განმავლობაში, ის მცირდება. ადამიანების უმრავლესობას ფანტომური ტკივილი უპირატესწილად მაშინ აღენიშნება, როცა პროთეზი მოხსნილი აქვთ (მაგალითად, ღამით). თუ ქირურგიული ჩარევისას სპინალური ან ზოგადი ანესთეზია იქნა გამოყენებული, ფანტომური ტკივილის აღმოცენების ალბათობა მცირდება.

ზოგიერთ პაციენტს ფანტომური ფენომენი გამოუვლინდება მოკვეთილი კიდურის არსებობის ილუზიით. ტკივილი არ აღინიშნება, მაგრამ ადამიანს აქვს შეგრძნება, რომ მოკვეთილი (ამპუტირებული) კიდური კვლავ მისი სხეულის ნაწილია. ამ შეგრძნების არსებობის გამო შესაძლებელია, პაციენტი უნებლიეთ წამოდგეს კიდეც საწოლიდან და დაეცეს. ეს, ჩვეულებრივ, ღამით ხდება, თუ ადამიანს სააბაზანოში გასვლა მოუნდა. ფანტომური შეგრძნება უფრო ხშირია, ვიდრე ფანტომური ტკივილი.

შესაძლებელია ტაკვის ტკივილიც. ტაკვის მასაჟმა ზოგჯერ შეიძლება ტკივილი შეამსუბუქოს. ტკივილი შეიძლება გამოიწვიოს ინფექციამ ან კანის მთლიანობის დარღვევამ. ასეთ შემთხვევაში პაციენტმა ექიმს უნდა მიმართოს.

მეტყველების დარღვევები

აფაზია: აფაზია არის სიტყვების წერილობით ან ზეპირად გამოთქმის და გაგების სრული ან ნაწილობრივი უუნარობა. ის ხშირად ინსულტის ან ტვინის სხვა ისეთი დაზიანების შედეგია, რომელიც ზემოქმედებს ტვინის მეტყველების ცენტრზე. რეაბილიტაციის მიზანია კომუნიკაციის მაქსიმალურად ეფექტური საშუალებების გამოძებნა. მსუბუქი დაზიანების მქონეთათვის მეტყველების სპეციალისტი იყენებს მიდგომას, რომლის მიხედვითაც, ხაზი ესმება იდეას, აზრს უფრო მეტად, ვიდრე სიტყვებს. საგანზე ან ნახატზე მითითება, ჟესტი, თავის დაქნევა და სახის გამომეტყველება ხშირად საკმარისია ბაზისური კომუნიკაციისთვის. პაციენტებისთვის უფრო მძიმე დაზიანებით მეტყველების უნარის გარკვეულწილად აღდგენისთვის შესაძლებელია სასარგებლო აღმოჩნდეს მასტიმულირებელი მიდგომა (სიტყვების ხშირად გამეორება) და პროგრამული სტიმულაციის მიდგომა (სიტყვების გამოთქმა და შესაბამისი საგნის წარმოდგენა, რომლის დანახვა და შეხება შესაძლებელია). აფაზიის მქონე პირებმა კომუნიკაციისთვის შეიძლება გამოიყენონ ასოებიანი ან სურათებიანი დაფა.

აფაზიის მქონე პაციენტის მომვლელი უაღრესად მომთმენი უნდა იყოს და შეეძლოს პაციენტის მღელვარების, სასოწარკვეთილების გაგება. მომვლელმა ისიც უნდა გაიცნობიეროს, რომ პირს არ აქვს მენტალური დეფექტი და არ უნდა ელაპარაკოს მას როგორც ბავშვს, რაც მისთვის შეურაცხმყოფელია. მომვლელმა ჩვეულებრივად უნდა ისაუბროს და, საჭიროების შემთხვევაში, გამოიყენოს ჟესტები ან საგნებზე მითითება.

დიზართრია: პაციენტს დარღვეული აქვს არტიკულაციის უნარი – არ შეუძლია სიტყვების ნორმალურად გამოთქმა, ვინაიდან დაზიანებულია ნერვული სისტემის ის ნაწილი, რომელიც არეგულირებს მეტყველებაში მონაწილე კუნთების ფუნქციას.

რეაბილიტაციის მიზნები დამოკიდებულია დიზართრიის მიზეზზე. თუ მიზეზია ინსულტი ან თავის ტვინის ტრავმა, ან ქირურგიული ჩარევა თავის ტვინზე, მაშინ მიზანია მეტყველების აღდგენა და მისი შენარჩუნება. თუ დიზართრია მსუბუქად არის გამოხატული, სიტყვების ან წინადადებების გამეორება შესაძლებლობას აძლევს პაციენტს, აღიდგინოს სახის კუნთებისა და ენის სათანადოდ გამოყენების უნარი სიტყვების სწორად გამოსათქმელად. მკვეთრად გამოხატული დიზართრიის დროს პაციენტს უნდა ვასწავლოთ ასოებიანი ან ნახატებიანი დაფების, ან ელექტრონული საკომუნიკაციო საშუალებების გამოყენება. თუ დიზართრია გამოწვეულია ნერვული სისტემის პროგრესირებადი დაავადებით, როგორიცაა ამიოტროფიული გვერდითი სკლეროზი (ლუი გერიგის დაავადება) ან მრავლობითი სკლეროზი, მაშინ მკურნალობის მიზანია მეტყველების უნარის შენარჩუნება რაც შეიძლება დიდი ხნის განმავლობაში. პაციენტს ასწავლიან ვარჯიშებს, რომლებიც აძლიერებს პირის, ენის და ტუჩების კონტროლს, რაც იმისთვისაა საჭირო, რომ ილაპარაკოს უფრო ნელა და გამოიყენოს მოკლე ფრაზები. სუნთქვაში მონაწილე კუნთების არასაკმარისი რეგულირების გამო, ადამიანმა შეიძლება შეისუნთქოს წინადადების შუაში. პუნქტუაციაზე ყურადღების გამახვილება აგრეთვე არის დამხმარე მეთოდი. გარდა ამისა, სასარგებლო შეიძლება იქნეს სუნთქვითი ვარჯიშებიც, ზოგჯერ – დამხმარე ხელის მოწყობილობის გამოყენება, რომელიც ხელს უწყობს ლორწოს გადაადგილებას სასუნთქ გზებში.

ვერბალური აპრაქსია: ვერბალური აპრაქსია არის ბგერების წარმოთქმის უუნარობა მეტყველებაში მონაწილე კუნთების ამოძრავების, კოორდინაციის, მოძრაობის რიგითობის დაცვის შეუძლებლობის გამო. ვერბალური აპრაქსია ზოგჯერ გამოწვეულია თავის ტვინის დაზიანებით ინსულტის ან ტრავმის შედეგად. ფიზიოთერაპევტი ავარჯიშებს ვერბალური აპრაქსიის მქონე პირებს ბგერების მრავალგზის წარმოთქმით ან ხშირად გამოყენებული ფრაზების რიტმსა და ჟღერადობაზე ყურადღების გამახვილების სწავლებით. ყოველი ფრაზის ჟღერადობას და რიტმს მოსაუბრის განწყობა განაპირობებს. მაგალითად, ფრაზას "დილა მშვიდობისა, როგორ ხარ?" განსაკუთრებული ჟღერადობა და რიტმი აქვს, როდესაც მოსაუბრე ხალისიანად წარმოთქვამს და სხვანაირი, თუ მოსაუბრე უხალისოდ არის. ფიზიოთერაპევტი ასწავლის ადამიანებს ვერბალური აპრაქსიით ჩვეული ფრაზების წარმოთქმისას ჟღერადობისა და რიტმისთვის ხაზგასმას. პროგრესთან ერთად ჟღერადობისა და რიტმის ხელოვნური სიმკვეთრე თანდათან მცირდება.

მხედველობის არქონა

მხედველობის არმქონე პირთა რეაბილიტაცია იმაზეა დამოკიდებული, პაციენტს მხედველობა დაბადებიდან არ ჰქონდა (კონგენიტალური), განუვითარდა ახალგაზრდა ასაკში, თუ უფრო მოგვიანებით. ბავშვები, რომელთაც მხედველობა არ აქვთ დაბადებიდან ან ძალიან ახალგაზრდა ასაკში მხედველობადაკარგული ადამიანები, ჩვეულებრივ, თავიდანვე იღებენ სპეციალურ განათლებას – სწავლობენ, როგორ იცხოვრონ მხედველობის გარეშე. ამიტომაც მათი უმრავლესობა გარემოს კარგად არის შეგუებული. ამავე დროს, იმათ, ვისაც მხედველობა დაეკარგა მოზრდილობის ასაკში, უნდა აითვისონ ყოველდღიური საქმიანობისთვის, მაგალითად საკვების მიღებისთვის, საჭირო უნარ-ჩვევები. საკვების მიღებას ამ ადამიანებს ასწავლიან საათის მეთოდით, სახელდობრ: თეფშები მოხატულია საათის იდენტურად, ხორცი რვაზე, ბოსტნეული – ოთხზე, სასმელი პირველ საათზეა დადებული. მხედველობის არმქონე პირმა ხელჯოხის გამოყენებაც უნდა ისწავლოს ოჯახის წევრების ან მომვლელის დახმარებით. ოჯახის წევრებმა უნდა იცოდნენ, რომ არ უნდა შეცვალონ ავეჯის ან სხვა საგნების განლაგება ბინაში, მანამ, სანამ არ ეტყვიან ამის შესახებ უსინათლოს. მოგვიანებით უნდა ასწავლონ მას გამძღოლი ძაღლის გამოყენება, ბრაილის შრიფტი. დროთა განმავლობაში აუდიოწიგნების გამოყენებაც გახდება შესაძლებელი.