პოლინეიროპათია მრავალი პერიფერიული ნერვის ფუნქციის ერთდროული მოშლაა მთელ სხეულში.
პოლინეიროპათია შესაძლებელია იყოს: მწვავე (უეცრად იწყება) ან ქრონიკული (თანდათან, თვეების ან წლების მანძილზე ვითარდება).
მწვავე პოლინეიროპათიას მრავალი მიზეზი აქვს:
ქრონიკული პოლინეიროპათიის მიზეზი ხშირად უცნობია. გამომწვევი შეიძლება იყოს:
ქრონიკული პოლინეიროპათიის ყველაზე ხშირი ფორმა, როგორც წესი, სისხლში შაქრის დონის ცუდად დარეგულირებითაა გამოწვეული შაქრიანი დიაბეტის დროს, მაგრამ შეიძლება ალკოჰოლის ჭარბი მოხმარების შედეგიც იყოს.
დიაბეტური ნეიროპათია შაქრიანი დიაბეტის მიერ გამოწვეული პოლინეიროპათიის სხვადასხვა ფორმას მოიცავს. (ამ დაავადების დროს მონონეიროპათია ან მრავლობითი პოლინეიროპათიაც შეიძლება განვითარდეს, რაც სისუსტეს იწვევს, განსაკუთრებით კი თვალის ან ბარძაყის კუნთების).
ზოგ პაციენტში დაავადება მემკვიდრეობითია.
მიზეზის მიხედვით, პოლინეიროპათიამ შეიძლება სხვადასხვა ნერვი დააზიანოს: მამოძრავებელი (რომლებიც კუნთების მოძრაობას აკონტროლებს), მგრძნობიარე (რომლებიც შეგრძნებების შესახებ გადასცემს ინფორმაციას), თავის ტვინის (რომლებიც თავს, სახეს, თვალებს, ცხვირს, კუნთებსა და ყურებს აკავშირებს ტვინთან) ან კომბინირებული დაზიანება აღინიშნებოდეს.
მწვავე პოლინეიროპათია (მაგ.: გილენ-ბარეს სინდრომის დროს) უეცრად იწყება ორივე ფეხში და სწრაფად გადადის ზემოთ, ხელებისკენ. ვლინდება სისუსტე, ჩხვლეტის შეგრძნება და მგრძნობელობის მოშლა. ზოგჯერ სუნთქვაში ჩართული კუნთებიც სუსტდება, რაც სუნთქვის უკმარისობას იწვევს.
ქრონიკული პოლინეიროპათიის ყველაზე ხშირი ფორმის დროს მხოლოდ მგრძნობელობა იცვლება. დასაწყისში ტერფების მგრძნობელობა ზიანდება, მაგრამ შესაძლოა მტევნებიდანაც დაიწყოს პროცესი. ყველაზე გამოხატული სიმპტომებია ჩხვლეტის შეგრძნება, დაბუჟება, მწველი ტკივილი, ვიბრაციისა და პოზის შეგრძნების მოშლა (ადამიანს არ შეუძლია ზედ შეუხედავად იგრძნოს ფეხებისა და ხელების მდებარეობა). პოზის შეგრძნების დაკარგვის გამო სიარული და დგომაც კი არამყარი ხდება. შესაბამისად, ადამიანი კუნთებს ნაკლებად იყენებს და ისინი დროთა განმავლობაში შეიძლება დასუსტდეს, განილიოს.
დიაბეტური ნეიროპათია ხშირად იწვევს მტკივნეული წიწკნის ან წვის შეგრძნებას ტერფებსა და მტევნებში, რასაც დისტალური პოლინეიროპათია ეწოდება. ტკივილი ღამით უარესდება და შესაძლოა შეხების ან ტემპერატურის ცვლილების გამო გაძლიერდეს. ზოგჯერ ტკივილისა და ტემპერატურის შეგრძნება იკარგება, ამიტომ ადამიანმა შეიძლება დამწვრობა მიიღოს ან ღია წყლულები განუვითარდეს ხანგრძლივი ზეწოლის ან სხვა დაზიანების გამო. ტკივილის, როგორც გამაფრთხილებელი სიგნალის გარეშე, სახსრებიც უფრო ადვილად ტრავმირდება. ამ მდგომარეობას შარკოს სახსარი ეწოდება.
პოლინეიროპათია იმ ნერვებსაც ხშირად აზიანებს, რომლებიც ავტონომიური ნერვული სისტემის ნაწილია. ამ სისტემას ორგანიზმის უნებლიე პროცესების (მაგ.: არტერიული წნევის, გულისცემის სიხშირის, მონელების, ნერწყვის გამოყოფისა და შარდვის) კონტროლი ევალება. ხშირი სიმპტომებია: შეკრულობა, შარდის ან განავლის შეუკავებლობა, სქესობრივი სფეროს პრობლემები, არტერიული წნევის ცვალებადობა – უფრო გამოხატულია წნევის დაცემა ადამიანის ადგომისას (ორთოსტატული ჰიპოტენზია). კანი შესაძლოა ფერმკრთალი და მშრალი იყოს, ოფლის გამოყოფა კი – შემცირებული.
მემკვიდრული ფორმის მქონე პაციენტებს შესაძლოა აღენიშნებოდეთ ფეხის ცერა თითის ჩაქუჩისებურად მოხრა, ტერფის მაღალი თაღი და ხერხემლის გამრუდება (სკოლიოზი). მგრძნობელობის დარღვევა და კუნთების სისუსტე ზოგჯერ სუსტად ვლინდება. ადამიანმა შესაძლოა ვერც შეამჩნიოს ეს სიმპტომები ან უმნიშვნელოდ ჩათვალოს.
ის, თუ რამდენად სრული იქნება გამოჯანმრთელება, დამოკიდებულია პოლინეიროპათიის მიზეზზე.
ექიმს პოლინეიროპათიაზე ეჭვი სიმპტომების მიხედვით მიაქვს. დამატებითი ინფორმაციის მიღება ტერფებში მგრძნობელობის დაქვეითებაზე ან გაქრობაზე შეიძლება გასინჯვით, ელექტრომიოგრაფიითა და ნერვთა გამტარებლობის კვლევით.
პოლინეიროპათიის დიაგნოსტირების შემდეგ საჭიროა მისი მიზეზის დადგენა, რაც შეიძლება განკურნებადი იყოს. ექიმი დაინტერესდება, სხვა სიმპტომებიც აქვს თუ არა პაციენტს და რამდენად სწრაფად განვითარდა ისინი. სისხლისა და შარდის ანალიზებით ზოგჯერ პოლინეიროპათიის გამომწვევი დაავადების დადგენაც შეიძლება – მაგ.: შაქრიანი დიაბეტის, თირკმლის უკმარისობის ან ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციის დაქვეითების. იშვიათად ნერვის ბიოფსიაც ხდება საჭირო.
ზოგჯერ პოლინეიროპათიის გამო მტევნებისა და ფეხების მგრძნობელობის მოშლა პირველი სიმპტომია, რომელიც ადამიანს შაქრიანი დიაბეტის დროს უვითარდება. თუკი სიღრმისეული გამოკვლევებით მიზეზი ვერ დგინდება, ნეიროპათია შესაძლებელია გენეტიკური იყოს და იგი იმდენად მსუბუქად ვლინდებოდეს ოჯახის სხვა წევრებში, რომ ეჭვიც კი არ მიიტანონ მასზე.
სპეციფიკური მკურნალობა მიზეზზეა დამოკიდებული, ასე, მაგალითად:
ღებით კონტროლმა შესაძლოა დაავადების გაღრმავება შეანელოს და ზოგჯერ სიმპტომებიც შეამსუბუქოს. პანკრეასის ინსულინის გამომყოფი უჯრედების (კუნძულის უჯრედების) გადანერგვით ზოგჯერ პაციენტი განიკურნება.
თუ მიზეზის გამოსწორება შეუძლებელია, მკურნალობის მიზანი ტკივილის გაყუჩება და კუნთების სისუსტესთან დაკავშირებული პრობლემების გამოსწორება ხდება. ფიზიკური თერაპიის მეშვეობით ზოგჯერ კუნთების დაჭიმულობის შემცირება და მათი დამოკლების (კონტრაქტურების) თავიდან აცილებაა შესაძლებელი. ფიზიკური და ოკუპაციური თერაპიის სპეციალისტები ურჩევენ პაციენტებს, რა დამხმარე ნივთები გამოიყენონ. ზოგი მედიკამენტი, რომელიც წესით ტკივილგამაყუჩებელი არ არის, ნერვის დაზიანებით გამოწვეული ტკივილის დროს ეფექტიანია. მათ შორისაა ანტიდეპრესანტი ამიტრიპტილინი, ანტიკონვულსანტი გაბაპენტინი და მექსილეტინი (ინიშნება გულის რიტმის დარღვევის სამკურნალოდ). საანესთეზიო საშუალების, ლიდოკაინის ხსნარის, მალამოს ან კანზე დასაკრავი ფირფიტის გამოყენებაც ეფექტიანია ზოგჯერ ტკივილისთვის.
გილენ-ბარეს სინდრომი (მწვავე ანთებითი დემიელინიზაციური პოლინეიროპათია) პოლინეიროპათიის ერთ-ერთი ფორმაა, რომლის დროსაც კუნთების მზარდი სისუსტე ერთხელ გამოვლინდება და 8 კვირა ან ნაკლები გრძელდება.
მიიჩნევა, რომ მიზეზი ავტოიმუნური რეაქციაა: ორგანიზმის სისტემა საკუთარ მიელინის გარსებს ესხმის თავს, რომლებიც მრავალი ნერვის აქსონს აკრავს გარშემო და მათში იმპულსების სწრაფ გავრცელებას უზრუნველყოფს. ამ სინდრომის მქონე პაციენტთა დაახლოებით 80%-ში სიმპტომები 5 დღიდან 3 კვირაში ვლინდება მსუბუქი ინფექციის (მაგ.: ამპილობაქტერიული ინფექცია, მონონუკლეოზი ან სხვა ვირუსული დაავადება) გადატანის, ოპერაციის ან აცრის შემდეგ.
სისუსტე ხშირად ორივე ფეხში იწყება და შემდეგ ზევით ვრცელდება ხელებისკენ. ზოგჯერ ეს პირიქით, თავიდან ზედა კიდურებში ან თავზე ვლინდება და ქვევით გადადის. სიმპტომებიდან აღსანიშნავია: სისუსტე, ჩხვლეტის შეგრძნება და მგრძნობელობის მოშლა. სისუსტე უფრო მეტადაა გამოხატული, ვიდრე უჩვეულო შეგრძნებები. რეფლექსები დაქვეითებულია ან არ ვლინდება. გილენ-ბარეს სინდრომის მქონე ადამიანებში სისუსტე ყველაზე მძიმე პირველი 3 კვირის განმავლობაშია. პაციენტთა 5-10%-ში სასუნთქი კუნთებიც იმდენად სუსტდება, რომ ხელოვნური სუნთქვის აპარატი ხდება საჭირო. იმის გამო, რომ სახისა და ყლაპვაში ჩართული კუნთების სისუსტეც ვითარდება, ზოგ ადამიანს ინტრავენური კვება ან მილის (გასტროსტომიის მილის) ჩადგმა ესაჭიროება მუცლის კედლიდან კუჭში.
თუ დაავადება ძალიან მძიმეა, შესაძლოა ავტონომიური ნერვული სისტემის კონტროლირებული ზოგი ფუნქციაც მოიშალოს. მაგალითად, ზოგჯერ არტერიული წნევა მნიშვნელოვნად ცვალებადობს, ირღვევა გულის რიტმი და მძიმე შეკრულობა ვითარდება.
დაავადების ერთ-ერთი სახეა მილერ-ფიშერის სინდრომი, რომლის დროსაც მხოლოდ რამდენიმე სიმპტომი ვითარდება: თვალის მოძრაობის დამბლა, სიარულის გაძნელება და ნორმალური რეფლექსების გაქრობა.
ექიმს დაავადებაზე ეჭვი სიმპტომების თავისებურებების მიხედვით მიაქვს. დიაგნოზის დასადასტურებლად კვლევები ტარდება. პაციენტები, როგორც წესი, საავადმყოფოში წვებიან გამოკვლევებისთვის, რადგან სიმპტომები შეიძლება სწრაფად გაუარესდეს და სასუნთქი კუნთების სისუსტეც განვითარდეს.
ლუმბალური პუნქციის შედეგად მიღებული თავ-ზურგტვინის სითხის ანალიზით, ელექტრომიოგრაფიით, ნერვთა გამტარებლობის კვლევითა და სისხლის ანალიზებით ექიმები სხვა დაავადებებს გამორიცხავენ, რომელთაც ასევე შეუძლიათ ძლიერი სისუსტის გამოწვევა – მაგ.: განივ მიელიტსა და ზურგის ტვინის დაზიანებას. სითხეში ცილის მაღალი შემცველობა ანთებითი უჯრედების გარეშე, ელექტრომიოგრაფიაზე დამახასიათებელ ცვლილებებთან ერთად – ძალიან სარწმუნოდ მიუთითებს გილენ-ბარეს სინდრომზე.
დაავადება პროგრესირებას 8 კვირაში წყვეტს. მკურნალობის გარეშე ადამიანთა უმრავლესობა ნელ-ნელა გამოჯანმრთელდება რამდენიმე თვეში. თუმცა, სამედიცინო ჩარევით ეს პროცესი შესაძლოა ძალიან სწრაფად წარიმართოს – დღეების ან კვირების მანძილზე. ზრდასრულთა 30%-სა და კიდევ უფრო მეტ ბავშვში დაავადების გადატანის შემდეგ, სიმპტომების დაწყებიდან 3 წლის მერეც ვლინდება ნარჩენი სისუსტე. საშუალოდ, პაციენტთა 2%-ზე ნაკლები იღუპება.
მდგომარეობის საწყისი გაუმჯობესების შემდეგ, ადამიანთა 3-10%-ს ქრონიკული ანთებითი დემიელინიზაციური პოლინეიროპათია უვითარდება.
გილენ-ბარეს სინდრომი შესაძლოა სწრაფად დამძიმდეს და გადაუდებელი სამედიცინო მდგომარეობა შეიქმნას. საჭიროა ამ დაავადების მქონე ადამიანების სასწრაფო ჰოსპიტალიზაცია. დიაგნოზის დროულად დასმა ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან რაც უფრო მალე დაიწყება მკურნალობა, მით უფრო დიდია კეთილსაიმედო გამოსავლის ალბათობა.
საავადმყოფოში პაციენტები მუდმივი დაკვირვების ქვეშ არიან, რათა საჭიროების შემთხვევაში ხელოვნური სუნთქვის აპარატი გამოიყენონ. ექთანები ნაწოლებისა და დაზიანებების თავიდან ასაცილებლად რბილ ლეიბებს იყენებენ და ძლიერი სისუსტის მქონე პაციენტებს 2 საათში ერთხელ ატრიალებენ საწოლში. თუ სისუსტე ნაკლებადაა გამოხატული, ფიზიკური თერაპია იწყება სახსრებისა და კუნთების ფუნქციონირების შესანარჩუნებლად. თავიდან ზოგჯერ სითბურ თერაპიასაც იყენებენ ტკივილის გასაყუჩებლად, რაც გააადვილებს ფიზიკური თერაპიის სავარჯიშოების შესრულებას.
სამკურნალოდ გამოიყენება პლაზმაფერეზი (სისხლის გაწმენდა მავნე ნივთირებებისგან, მათ შორის მიელინის გარსების საწინააღმდეგო ანტისხეულებისგან) ან იმუნოგლობულინის ვენაში გადასხმა. ეს მეთოდები შედარებით უსაფრთხოა, ამცირებს საავადმყოფოში დარჩენის ხანგრძლივობას, აჩქარებს გამოჯანმრთელებასა და ამცირებს სიკვდილის, სამუდამო უნარშეზღუდულობის რისკს.
კორტიკოსტეროიდები ეფექტიანი არ არის და პირიქით, შესაძლოა დაამძიმონ დაავადება.
ქრონიკული ანთებითი დემიელინიზაციური პოლინეიროპათია (ქრონიკული შეძენილი დემიელინიზაციური პოლინეიროპათია ან ქრონიკული პოლინეიროპათია გამწვავებებით) პოლინეიროპათიის ფორმაა, რომელიც, გილენ-ბარეს სინდრომის მსგავსად, კუნთების მზარდ სისუსტეს იწვევს, თუმცა ეს 8 კვირაზე მეტხანს გრძელდება.
ქრონიკული ანთებითი დემიელინიზაციური პოლინეიროპათია გილენ-ბარეს სინდრომის მქონე ადამიანთა 3-10%-ში ვითარდება.
სისუსტე და უჩვეულო შეგრძნებები (დაბუჟება, ჩხვლეტის შეგრძნება) 8 კვირაზე მეტხანს გრძელდება. სისუსტე შესაძლოა მუდმივად ძლიერდებოდეს ან ხან გამოვლინდეს, ხან – არა. რეფლექსები დაქვეითებულია ან არ ვლინდება. დაავადებულთა უმრავლესობაში არტერიული წნევა ნაკლებად ცვალებადობს, გულის რიტმის დარღვევა უფრო იშვიათია და სხვა შინაგანი ფუნქციებიც ისე არაა დარღვეული, როგორც გილენ-ბარეს სინდრომის დროს. ამასთანავე, სისუსტე შესაძლოა არამუდმივი იყოს, სხვადასხვა სიძლიერით გამოვლინდეს სხეულის ორ ნახევარში და უფრო ნელა პროგრესირებდეს.
ექიმს დაავადებაზე ეჭვი სიმპტომების მიხედვით მიაქვს. დიაგნოზის დასადასტურებლად კეთდება ელექტრომიოგრაფია, ნერვთა გამტარებლობის კვლევა და ლუმბალური პუნქცია თავ-ზურგტვინის სითხის ნიმუშის ასაღებად. იშვიათად, ნერვის ბიოფსიაც ხდება საჭირო.
კორტიკოსტეროიდები, მაგ.: პრედნიზონი, ამსუბუქებს სიმპტომებს. შესაძლებელია დაინიშნოს იმუნოსუპრესანტები, როგორიცაა, აზათიოპრინი. თუმცა, თუკი ქრონიკული ანთებითი დემიელინიზაციური პოლინეიროპათია მძიმეა ან სწრაფად პროგრესირებს, კორტიკოსტეროიდების ნაცვლად პლაზმაფერეზსა და იმუნოგლობულინის ვენაში გადასხმას ამჯობინებენ. პაციენტებს მკურნალობა თვეების ან წლების მანძილზე შეიძლება დასჭირდეთ.